Joseph Stiglitz - vatnaskil skilgreind

Á vefsíðu Egils Helgasonar kemur fram að Stefán Snævarr, heimspekingur og háskólaprófessor í Noregi, telji að fundurinn með Joseph Stiglitz í gær hafi það mikla þýðingu að þarna hafi myndast vatnaskil í efnahagslegri umræðu á Íslandi.

Margt áhugavert kom fram í máli Stiglitz.  Hann ræddi meðal annars um tilhneiginguna að 'nú væri þetta öðruvísi' (sagt hefur verið að setningin This Time It's Different séu 4 dýrustu orð fjármálasögunnar) sem skóp umræðuna í aðdraganda þessa hruns sem og flestra annarra.  Hann gerir lítið úr skýringunni að núverandi hrun hafi verið eins og ófyrirséð fárviðri, sem margir hafa gripið til í umræðunni.  Hrun er ekki eitthvað sem gerist á 100 ára fresti, eins og óvæntur stormur, heldur eitthvað sem gerist reglulega, m.a. í Mexikó 1994 og Savings and Loans krísan 1987.  Þetta var auk þess ekki stormur af náttúrunnar hendi heldur gert af manna völdum og ótrúlega líkur aðdragandi og sjá má í fyrri krísum.

Skoðun Stiglitz varðandi bankakerfið er sérstakt áhugaefni hjá mér.  Hann vill að bankakerfið starfi með 2 sjónarmið að leiðarljósi; að veita einstaklingum og smáum fyrirtækjum lán og að sjá um greiðslumiðlun með skilvirkum og ódýrum hætti.  Starfsemi fjárfestingarbankaarmsins ætti að vera lítill hluti af banka.  Þetta er auðvitað það sem að Sparisjóðir voru fyrir nokkrum árum síðan, áður en ákveðnir aðilar ákváðu að endurskilgreina þá með hrikalegum afleiðingum (þeir hafa þó alltaf tekið þátt í fáránlegum gjöldum vegna kreditkorta sem Stiglitz gagnrýndi, greiðslumiðlun almennt á Íslandi er hins vegar í heimsklasa).

Stiglitz telur að bankar hafi með óbeinum hætti arðrænt fjölda einstaklinga með því að lokka þá til lántaka sem þeir höfðu engan veginn efni á eða með innbyggðri áhættu sem sumum, jafnvel ráðgjöfum, var ekki ljós.  Á Íslandi á þetta auðvitað fyrst og fremst við um erlendar lántökur (Stiglitz veit reyndar tæplegast að margir þeirra sem voru mjög gagnrýnir í aðdraganda hrunsins mæltu engu að síður með erlendum lántökum).  Því var verið "að selja" fjölda fólks gallaðar vörur.  Það eru þessar forsendur, þær sömu og komu fram hjá mér í Moggagreininni Viðskiptafræði á rangri braut (sjá annarsstaðar á bloggi mínu), sem gera það að verkum að einstaklingar ættu að krefjast þess að bankar gefi eftir hluta af slíkum lánum.  Benti hann á áhugaverða útfærslu af Chapter 11 leiðinni (bankinn tekur til sín í raun hluta íbúðar en fær til baka hluta hækkun á virði hennar við endursölu, ef einhver er). Það sem Stiglitz minntist þó ekki á er sú staðreynd að þeir bankar sem seldu fólki þessa gölluðu vöru eru ekki lengur til nema að nafninu einu saman (sem verið er að breyta), ef 'bankarnir' fara að greiða til baka eru það í raun bara skattborgarar sem þurfa að borga brúsann.

Hann gagnrýnir mjög kröfu AGS að fjárlög séu hallalaus.  Þetta er rétt hjá honum, spurningin er aðallega hvernig þeim fjármunum sé varið (reisa tónlistarhallir eða tryggja heilsugæslu og menntun kom í huga minn þótt ég sé mikill tónlistar unnandi).  Stiglitz benti á að margir hafi reynt árangurslaust að benda AGS á hversu slök stefna þetta er á slíkum tímum sem nú.  Reyndar var slík stefna ríkjandi í Bandaríkjunum í upphafi kreppunnar miklu og eru flestir sammála um að það hafi verið ein af helstu hagstjórnarmistökum þess tíma.  AGS virðist halda að This Time It's Different.

Það sem mér fannst vera eftirtektarverðast var hugmyndin um að skattleggja orkulindir Íslendinga.  Stiglitz sagði að Íslendingar Blew It með innleiðingu kvótakerfisins og erfitt sé að snúa klukkunni aftur hvað það varðar.  Hins vegar ætti að skattleggja kvótann til að þjóðin fái eitthvað til baka frá auðlindum sem tilheyrðu henni.  Auk þess varaði hann við að selja orkulindir okkar, þ.e. að leyfa öðrum að hirða gróðann af þeim.  Má segja að Stiglitz hafi þar verið fyrst og fremst að lýsa frati í þá skoðun sem Hannes Hólmsteinn og fleiri komu fram með um að allar eigur þjóðarinnar, jafnvel náttúruperlur, eigi betur heima í höndum auðmanna.

Þetta var afar góður fyrirlestur en það kom að mínu mati ekki margt nýtt fram.  Það sem kom fram var aftur á móti afar skilmerkilega orðað og það var aðdáunarvert hversu vel hann byggði upp fyrirlesturinn, að því virtist vera án nokkurs undirbúnings.  Vatnaskilin eru kannski helst þau að það var Nóbels verðlaunahafi, HANN, sem sagði það sem svo margir hafa verið að fjalla um, hins vegar í brotum og sitt hvoru horninu.  Það er kannski það sem er forvitnilegt:  Hversu vel fyrirlestur hans endurspeglar þær gagnrýnisraddir sem hafa hljómað í umræðunni undanfarið með mismiklum árangri. 

 

Viðskiptafræði á rangri braut

Á nýlegum fyrirlestri fjármálaprófessora spurði ræðumaður hversu margir kenndu kenninguna um skilvirkan markað.  200 réttu upp hönd.  Þá spurði hann hversu margir höfðu trú á þessum kenningum.  Aðeins 2 héldu hendinni uppi.  Þetta þýðir að hér um bil allir sem útskrifast með háskólagráðu læra að nota þessa kenningu, sem gerir ráð fyrir að verðbréf séu það rétt verðlögð að vinna við að reyna að gera betur en markaðurinn sé tímasóun.  Það er með öðrum orðum er einfaldast að fjárfesta í samræmi við markaðinn, gagnrýnin hugsun skilar litlu. 

Kenningin gerir ráð fyrir fjármálahörmungum á margra tuga ára fresti, en þau eru í raun að eiga sér stað á 3-4 ára fresti.  Hvernig er t.d. hægt að skýra að Dow Jones hlutabréfavísitalan hafi á einum degi, 19. október 1987, lækkað um rúm 22% án teljandi nýrra frétta?  Hví hélst markaðsvirði íslenskra hlutabréfa svo lengi uppi þegar að öllum fræðimönnum hefði átt að vera ljóst að markaðsvirði þeirra endurspeglaði vart raunvirðinu?  Áleitin spurning er því af hverju sé verið að kenna slíka gagnslausar hugmyndir sem sárafáir fræðimenn hafa trú á?  Ef þetta hefur verið staðlaður hluta í viðskiptafræðideildum síðustu áratugi getur það vart talist vera undarlegt að staða fjármálakerfisins sé í því kalda koli sem það er nú í?  

Skortur á gagnrýnni hugsun 

Vegna þess að gert er ráð fyrir að gagnrýnin hugsun sé óþarfi hugsa flestir á einsleitan hátt, sem byggir á nálgun um að fortíðin endurspegli framtíðina, nokkurs konar ofurtrú á stærðfræðilegum göldrum.  Það á ekki einungis við um aðila sem vinna í bönkum, fjármálastjórn og ráðgjöf, heldur einnig þeirra sem vinna að eftirliti og löggjöf fjármála.  Í nýlegri skýrslu The Institute of Economic Affairs kemur fram að áhættustýringardeildir beina sjónum sínum fyrst og fremst að tölfræðilegum staðreyndum, sem er það sem eftirlitsaðilar vilja fyrst og fremst fá.  Slík áhættulíkön eru almennt svipuð uppsett og notast við söguleg gögn.  Séu forsendur þeirra rangar varðandi framtíðina þá verða líkönin gagnslaus, ekki bara fyrir einn banka heldur allt kerfið í heild sinni.  Þetta er allt of þekkt staðreynd á Íslandi í dag. 

Ég hef oft furðað mig á því í starfi mínu hversu margir sérfræðingar hafa lítið skynbragð á undirstöðuhugsun í fjárfestingum og fylgt þess í stað tískuhugsun hvers tíma.  Nýlegt dæmi (fyrir hrun þó) um slíka einsleitni voru fyrirhuguð kaup í banka sem ég var beðinn um að renna yfir.  Helstu rökin voru að geirinn sem bankinn sérhæfði sig í og markaðssvæði þess væru spennandi og að eitt tölfræðilegt hlutfall, innra virði á móti markaðsvirði (Price/Book) væri lágt.  Geirinn er fasteignageirinn, svæðið var Flórída (sem kom einna verst út í fasteignakreppunni) og í dag er bankinn gjaldþrota.   

Kröfur um afskriftir vegna vanþekkingar 

Þessi vanþekking hefur ollið þjóðarbúinu og sérstaklega sumum einstaklingum hræðilegan skaða.  Sorglegasta dæmið er erlend lántaka.  Þeir sem vöruðu við of mikillar skuldsetningar í erlendri mynt fengu rök gegn slíkum viðvörunum á eiginlega alltaf sömu nótum, þ.e. að sveiflur hefðu verið svo litlar í fortíðinni (og því væri þetta nánast áhættulaus lántaka), og að ráðgjafar í bönkum mæltu með slíkum lántökum.  Sú ráðgjöf hlýtur að hafa sprottið í innri kynningu banka frá sérfræðingum þeirra.   

Sú meingallaða ráðgjöf er að mínu mati helsta ástæða þess að fólk með erlend lán á bakinu eigi kröfu á að fjármálafyrirtæki afskrifi hluta höfuðstólsins.  Forsendubrestur hefur ekki átt sér stað á lánum því ákveðin gjaldeyrisáhætta ætti að hafa verið öllum með lágmarksþekkingu í fjármálum ljós, heldur frekar brestur á þekkingu og kynningu þjónustufulltrúa varðandi áhættu sem fylgir erlendum lántökum. 

Víðsýn viska varðandi fjármál er ekki einungis reist á grunni þekkingar á excel forritum og afleiðum, heldur einnig fræða eins og sálfræði, félagsfræði og ekki síst fjármálaleg sagnfræði.  Raunar hefði ekki þurft að fara langt aftur í tímann né langt út fyrir landsteinanna því að bankakrísan á norðurlöndunum í byrjun tíunda áratugarins var að stærstum hluta bóla í fasteignaverði og aukningu erlendra lántaka til slíkra kaupa. 

Á sömu nótum má spyrja af hverju voru allar íslenskar fjármálastofnanir á svipaðri bylgjulengd varðandi fjárfestingar, s.s fasteignir og smásölu.   

Stefna í kennslu 

Flestar bækur varðandi fjárfestingar, bæði hvað varðar vali á einstökum bréfum og samsetningu, hafa þann samhljóm að fjárfestingar séu ekki vísindi heldur einnig ákveðin listgrein (not a science but art).  Því er eðlilegt að setja spurningarmerki við þá stefnu háskóla að leggja áherslu á fræði sem nýtast lítið sem ekkert í hinum raunverulega heimi.  Ef réttar spurningar eru ekki til staðar um vitræna stefnu eru litlar líkur á því að góð tölfræðileg þekking sé að nokkru gagni.  Því er þörf á stefnubreytingu í kennslu fjármála þar sem að meiri athygli er beint á þætti sem móta umhverfi fjárfestinga.  Annars lærir næsta kynslóð lítið af mistökum þessarar kynslóðar.  

Birtist upphaflega í Morgunblaðinu 29.ágúst, 2009   

100% Öryggi?

Ákveðið fjármálafyrirtæki hefur undanfarið auglýst 100% öryggi í fjárfestingum.  Ég vissi ekki að þetta væri löglegt.  Þessi auglýsing minnir mig á kollega minn sem í samtali við viðskiptavin mælti með bandarískum ríkisskuldabréfum með þeim orðum að þau væru 100% örugg.  Yfirmaður okkar frétti af ráðgjöf hans og spurði hann hvort að hann sjálfur ábyrgðist endurgreiðslu bréfanna; svarið var auðvitað nei.   Nú spyr ég eigendur þessa fjármálafyrirtækis slíkt hið sama; ábyrgjast þeir persónulega 100% þess fjár viðskiptavina þeirra sem þeim er treyst fyrir?

Hvað er?

Titillinn á þessum pistli var eina spurningin sem lögð var fyrir nemendum á lokaprófi í einum heimspekibekknum í háskólanum í Arizona á námsárum mínum þar.  Spurningin virðist vera út í bláinn en er í fjármálum spurning sem of sjaldan er spurð.  Í þeim heimi er of oft gert ráð fyrir að reynsla gærdagsins endurspegli raunveruleika morgundagsins.  Grein mín sem birtist í laugardagsblaði Morgunblaðsins, Viðskiptafræði á rangri braut?, fjallar um einsleitni og skort á gagnrýnni hugsun sem hefur skotið rótum í heimi fjármála síðustu áratugi.  Slíkt á ekki einungis við um bankamenn, heldur einnig alla sem tengjast fjármálum með einum eða öðrum hætti, s.s. eftirlitsaðila og löggjöfina.  Þessi hugsun hefur áhrif á allt þjóðfélagið og í tilfelli Íslands endaði slíkt með hræðilegum afleiðingum, algengasta dæmið meðal einstaklinga er erlendar lántökur.   

Erlend lán

Í greininni kemur fram að algengustu rökin með erlendum lántökum hefðu verið að sérfræðingar vitnuðu í gröf sem gáfu til kynna stöðugleika krónunnar og að allir ráðgjafar og sérfræðingar mæltu með slíkum lánum.  Prósenta sem oft heyrðist sem hámark þess sem einstaklingar gætu til skemmri tapað væri 30%.  Það er sú prósenta sem krónan hafði veikst mest á stuttu tímabili síðustu tíu árin.  Því lengur sem slík þróun á sér stað í hringiðu hárra vaxta og sterkri krónu, þeim mun fleiri fara að trúa því að krónan veikist ekki nema að ákveðnu marki.  Varnaðarorð Warren Buffett um að vera hrædd(ur) þegar að allir aðrir eru bjartsýn(ir) hefðu mátt vera háværari. 

Fortíð – framtíð?

Þetta tengist hugtakinu Value at Risk (VaR) sem reiknar samkvæmt gögnum fortíðarinnar líkur á ákveðnu tapi í eignasafni innan ákveðins tímabils.  Gallinn við VaR er skemmtilega lýst í bók Roger Lowenstein When Genius Failed: The Rise and Fall of Long-Term Capital Management sem fjallar, eins og nafnið gefur til kynna, um sögu vogunarsjóðsins sem byggði velgegni sína á sögulegum líkönum.  Slíkt gekk vel á meðan að markaðir hegðuðu sér eins og þeir gera vanalega.  Þegar að fjárfestar fóru að hegða sér í ósamræmi við markaði hrundu forsendur líkanna þeirra og hófst atburðarrás sem endaði með hruni sjóðsins og litlu munaði að sjóðurinn tæki fjármálakerfi heimsins með sér í fallinu.  Samkvæmt líkönum sjóðsins voru líkurnar á slíku hruni vera svo litlar að lengra tímabil en tilvist jarðarinnar þyrfti til.  Lowenstein líkti VaR nálgun sem tól til að meta áhættu við ljósvita sem veiti skipum stöðugt öryggi, nema hvað að það slokknaði alltaf á honum þegar að óveður skullu á.*

Slíkt óveður skall á síðasta haust.  Þeir sem mesta ábyrgð bera á hruninu hafa stöðugt verið að benda á að sögulegt hrun hafi átt sér stað.  Þó að slík rök hafi eitthvað til síns máls þá er þetta ekki alveg rétt.  Vísitölur hlutabréfa í Bandaríkjunum hrundu með svipuðum hætti árin 2000-2003 og nú nýlega.  Gengi hlutabréfa í tæknigeiranum féllu miklu meira eða um 80%.  Sá maður sem er líklegast þekktastur fyrir að vara við því hruni, Robert Shiller, gaf út skyldulesninguna Irrational Excuberance um miðjan mars árið 2000, þegar að bólan náði hæstu hæðum.  Hann varaði nokkrum árum síðar við því að fasteignabólan sem væri að myndast hefði jafnvel enn verri afleiðingar.  Slíkt sást ekki með tölfræðinni einni saman, fleiri vísbendingar þurfti til.

Spurningar til að nýta þekkingu

 

Í grein minni segi ég að “ef réttar spurningar eru ekki til staðar um vitræna stefnu eru litlar líkur á því að góð tölfræðileg þekking sé að nokkru gagni”.  Þetta þýðir vitaskuld ekki að tölfræði sé óþörf heldur að notkunargildi hennar sé illa nýtt, jafnvel til vansa.  Dæmi um tölfræði notaða með röngum hætti eru vafningar undirmálslána sem þóttu vera tryggir fjárfestingarkostir og fengu gæðavottun hjá öllum matsfyrirtækjum.  Á svipuðum nótum hafa viðskiptafræðideildir í gegnum tíðina lagt mikla áherslu á kennslu fræða sem ekki einungis nýttast illa í hinum raunverulega heimi heldur afvegaleiðir hugsun margra um að fjármálamarkaðir hafi einhverskonar minni um fortíðina, sem þeir hafa ekki.  Það er ekki þar með sagt að ekki sé fjallað um mál með heildrænum hætti í kennslu, þar sem að margir prófessorar hafa misjafna skoðun á gildi sumra fræða sem kennd eru.  Til að uppfylla, hinsvegar, ákveðna (stundum meingallaða) staðla fer of mikil umræða í æfingar sem gera ráð fyrir að fjármálamarkaðir hegði sér samkvæmt bjöllulöguðum líkönum.  Í þessu felst ákveðin þversögn, til að vera samkeppnishæf deild í viðskiptafræðum þarf að kenna ákveðin fræði sem flestir prófessor hafa litla trú á, sé þeim kippt af námskrá er áhætta tekin um viðhorf til gildi námsins.

Svarið

Ég er feginn að hafa ekki tekið prófið í þessum heimsspekibekk því ég hefði svarað eins og langflestir, skrifað heilmikið um allt og ekkert.  Aðeins ein manneskja fékk 10 í einkunn.  Svarið (aðeins 2 orð) sem gaf fullt hús stiga var það sem að allir ættu að spyrja sig stöðugt varðandi fjármál, þ.e., hver veit?

 

*

Nassim Taleb kom nýlega með nokkur rök gegn notkun VaR.  Þau eru:

1. Litið er framhjá reynslu sem byggst hefur upp síðustu 2.500 árin og þess í stað notast við líkön byggð af mönnum sem hafa litla þekkingu í fjárfestingum.

2. Er sýndarmennska því slík aðferðarfræði gefur til kynna að hægt sé að áætla áhættu af sjaldgæfum viðburðum, sem er ómögulegt.

3. Veitir falskt öryggi.

4. Er misnotað af skammtímafjárfestum.

 

Ad hoc endurreisn banka

Ekki þarf mikla þekkingu í stjórnun til að vita að markviss vinna að ákveðnum og skýrum markmiðum veitir betri árangur en að einblína á tilfallandi vandamál hverju sinni.  Orðasambandið Ad hoc er oft notað til að lýsa ómarkvissum vinnubrögðum.  Ad hoc er, því miður, það lýsingarorð sem best lýsir vinnubrögðum við endurreisn íslensku bankanna.  Afleiðingin er að hún dregst ekki aðeins á langinn; tækifæri Íslendinga við að umbylta bankakerfinu með róttækum hætti svo eftir verði tekið, á jákvæðum nótum á alþjóðavettvangi, er að renna okkur úr greipum.

Eignaumsýslufélag

Í febrúar kynnti Mats Josefsson tillögu um að stofna eignarumsýslufélag fyrir þau fyrirtæki sem stæðu höllum fæti.  Þessi leið lá beint við, enda var slík leið farin í Svíþjóð í bankakrísunni í byrjun tíunda áratugarins og þótti gefa afar góða raun (krísan var sambærileg þeirri japönsku á sínum tíma, Japan er enn að vinna sig úr þeirri krísu en Svíar voru komnir á beinu brautina innan við 5 ár). 

Íslendingar virðast hins vegar aðrar hugmyndir og áhyggjur.  Búið er að stofna sérstök eignarhaldsfélög innan allra banka til að leysa úr vandamálum slíkra fyrirtækja.  Eins hafa menn haft gífurlegar áhyggjur af því að pólitík ráði frekar för varðandi hag fyrirtækja í slíku félagi og að fyrirtæki verði ríkisrekin um ókomna tíð (slíkt gerðist ekki í Svíþjóð). 

Niðurstaðan (í dag í það minnsta) er að eignarhaldsfélagið hefur þróast frá því að vera nokkurs konar fjárfestingarfélag sem reynir að skapa virði úr fyrirtækjum sem hægt er að selja á markaði í að verða að einhverju ráðgjafafélagi sem á að samhæfa umsýslu fyrirtækja hjá bönkunum (ég get ekki séð að slíkt einfaldi málin).  Josefsson sagðist opinberlega vera sáttur með þær breytingar en ekki sagði hann aukatekið orð um kosti breytinganna á sínum upprunalegum tillögum.  Raunar hefur hann síðar látið hafa eftir sér að ríkið hafi ekki markað stefnu sem nýr eigandi bankanna og ítrekað nauðsyn þess að stofna eignaumsýslufélag (lesist; ráðgjafafélag er slök hugmynd).  

Einföld lausn fyrir ríkið væri að stofna fjárfestingarbanka.  Markmið bankans væri að endurskipuleggja fyrirtæki, hámarka virði þeirra og selja þau (staðgreiðsla nauðsynleg).  Fyrirtæki sem aðeins skila þjóðfélagslegan ábata væru eftir í bankanum og unnið væri að því að hagræða reksturinn þannig að þau skili viðunandi arði eða yfirtekinn af ríkinu.  Augljóslega eru framtíðarhorfur sumra fyrirtækja það slæm að best er að hætta starfsemi þeirra.

Fjárfestar legðu því fé í þau fyrirtæki sem vert er að halda áfram starfsemi.  Nýir eigendur kæmu að fyrirtækjunum og ríkið myndi þannig selja sinn hlut smám saman (að öllu leyti eða að ákveðnu marki).  Þetta gekk vonum framar í Svíþjóð og hugsanlegt er að endurtaka þann leik á Íslandi.

Aðskilnaður í bankastarfsemi

Ég hef auk þess fjallað töluvert um nauðsyn þess að aðskilja fjárfestingar- og viðskiptabankastarfsemi (m.a. í Morgunblaðinu), en hef lítið séð aðra taka undir þau sjónarmið.  Því kom það mér á óvart að sjá að Orðið á götunni á www.eyjan.is fjallaði um daginn um málið í greininni Áhættusamt bankamódel enn til staðar.  Þar stendur að ..um (er) að ræða banka sem annað hvort eru fjárfestingarbankar eða viðskiptabankar – og jafnvel er rætt um að takmarka heimildir þeirra til að starfa alþjóðlega vegna erfiðleika með eftirlit.  Aðgreining á fjárfestingabanka og viðskiptabanka er víðast að verða ofan í umræðunni.

Orðinu er alveg augljóst að Icesave málið hefði aldrei komið upp ef Landsbankinn hefði annað hvort þurft að vera fjárfestingarbanki eða viðskiptabanki – ef honum hefði verið meinað með lögum að reyna björgun á fjárfestingararmi sínum með misnotkun á viðskiptabankahliðinni (innlán).

Og Orðið á götunni spyr sig af hverju ekki sé búið að loka fyrir það að þetta geti gerst aftur og sú spurning gerist enn ágengari þegar fréttir berast nú af verulegum innlánum MP banka(*).   MP banki var stofnaður 1999 sem verðbréfafyrirtæki og varð fjárfestingarbanki árið 2003 en hóf að taka við innlánum eftir að hann fékk viðskiptabankaleyfi 10. október 2008.

Orðið á götunni spyr í lokin:  Er þetta rétta bankamódelið fyrir Íslendinga?  Ég spyr sömu spurninga, hvað stendur í veginum á því að aðgreina reksturinn? 

The Glass-Steagall Act, lög sem heimiluðu stofnun tryggingarsjóðs Bandaríkjanna, voru gerð samtímis lögum um aðskilnað fjármálafyrirtækja, þ.e. fjárfestingabanka og viðskiptabanka.  Hugmyndin var augljóslega sú að tryggja ætti innstæður fyrir hefðbundinn bankarekstur.   Því miður var slíkur aðskilnaður afnuminn árið 1999 og lög um fjármálafyrirtæki árið 2002 fylgdu þeirri stefnu.  Það tók innan við áratug fyrir þessa breytingu til að ryðja veginn fyrir gjörðum sem kollvörpuðu öllu bankakerfi heimsins með sögulegum hætti.

Nú eru Íslendingar, hvort sem okkur líkar betur eða verr, að endurskipuleggja bankakerfi okkar frá grunni.  Hví notum við ekki tækifærið og lögum þetta grundvallaratriði sem var eitt af helstu ástæðum þess að bankakerfi okkar hrundi?  

Í stuttu máli, þá er að renna úr greipum okkar tækifæri til að nýta almennilega lærdóm Svía og annarra norrænna ríkja (innan við tveggja áratuga gamla) við að vinna sig úr bankakrísu og jafnframt að vera hugsanlega leiðandi í því að bregðast við gjörbreyttum veruleika á fjármálamörkuðum.  Í síðustu viku var haldinn fundur, aðeins fyrir fjölmiðla, um stefnu ríkisins varðandi endurreisn bankanna.  Eiginlega virðist fátt hafa komið fram varðandi heildræna og markvissa stefnu. 

Til að bæta gráu ofan á svart er nú rætt um að ákveðnir sparisjóðir renni í ríkisbanka vegna lánaflækjur í tengslum við stofnfjárútboð.  Sparisjóðsstjórar kannast opinberlega mismikið við slíkar pælingar en ljóst er að skjaldborgin sem lofuð var um sparisjóðina er með því hrunin.  Ef til vill má spyrja sig að því hvort ekki væri búið að eyðileggja sparisjóðina af þeim sjálfum og skjaldborgin hvort sem er verið um ekkert nema ferla og viðskiptavild sem nú eru lítils virði.  Sjálfur tel ég að vernda eigi sparisjóðina og einblína að þeirra (gamla) rekstrarlíkani en mitt gamla sparisjóðshjarta er hugsanlega að leiða mig þar á villigötur. 

Stefnan virðist því einblína á að glíma við tilfallandi mál.  Enginn einstaklingur virðist hafa umboð til að taka á málum og höggva á nauðsynlega hnúta.  Nú er stefnt að því að (þjóf)starta banka á föstudaginn í skugga mikillar óvissu um eignir, rekstrarhorfur og jafnvel lagalega stöðu þeirra (málsóknir eru líklegast óumflýjanlegar).  Því er niðurstaðan hugsanlega sú (vonandi ekki) að endurreisn banka á Íslandi verði þekkt í framtíðinni sem The Icelandic Ad Hoc Banking Crisis Management.  Vonandi kemur eitthvað á jákvæðu nótunum á óvart.

Viðauki - Aðskilnaður í bankastarfsemi og fjárfestingarbanki

Ég hef fjallað ítarlega um kosti þess að aðskilja viðskipta- og fjárfestingarstarfsemi banka (sjá tengla vinstra megin á síðu undir Endurreisn banka) og að stofna nýjan (fjárfestingar)banka.  Fjárfestingarbankinn svipar til eignahaldsfélagins en ég tel að útfærsla mín taki á þær áhyggjur sem menn hafa um að fyrirtæki innan bankans verði hluti af pólitískri refskák (sjá tillögur hér).   Til að takmarka endurtekningar fer ég aðeins yfir helstu atriði:

a. Með því að aðskilja rekstur fjárfestinga frá hefðbundinni inn- og útlánastarfsemi næst aukið gagnsæi með minni óvíssu varðandi eignir á augabragði.  Stjórnendur banka geta einbeitt sér að því að veita almennilega þjónustu við almenna bankastarfsemi í stað þess að vera sífellt að vinna úr flækjum núverandi fjárfestingasafna (slík söfn væru skuldabréf (**) og hlutabréf í fyrirtækjum). 

b. Íslensk stjórnvöld myndu með slíkum aðskilnaði senda skýr skilaboð til heimsins að okkur sé alvara í því að laga hluta af því sem aflaga fór.  Ríkisábyrgð innstæðna takmarkast þannig við ábyrga inn- og útlánastarfsemi.  Verið er þá að fjármagna gegnsæ útlán og auðvelt er að skilja áhættuna við slíka tryggingu.  Aukið gegnsæi minnkar óvissu, sem leiðir til betri vaxtakjara.

c. Fjárfestingarbanki myndi skiptast í nokkur svið eftir atvinnugreinum.  Fjármagn lagt í verkefni væri einfaldlega með ákveðna ávöxtunarkröfu og fjárfestar vissu áhættuna.  Ef verkefni ganga vel er ávöxtunin góð, ef ekki, þá veitir fjárfestingin slaka ávöxtun, engin ríkisábyrgð. 

(*) Ég hef mikla trú á Margeiri Péturssyni.  Hins vegar hef ég óskýra mynd af stöðu MP banka.  Bankinn hefur verið að hasla sér völl í baltnesku ríkjunum, þar sem að efnahagurinn hefur hrunið með svipuðum hætti og hérlendis.  Ég efast um að þessi mikla aukning innlána væri til staðar ef ríkisábyrgð væri ekki til staðar, líklegt er að fáir myndu leggja fé inn í bankann í núverandi mynd án hennar. 

Það er ótrúlegt að enn sé verið að veita ríkisábyrgð á jafn ógegnsæja starfsemi sem MP banki er.  Aðskilja þyrfti fjárfestingararm bankans frá hefðbundinni viðskiptaþjónustu til að réttlæta slíka ábyrgð.  Hér er ég að endurtaka mig, hví er verið að veita ríkisábyrgð á innstæðum sem eru að fjármagna svarta kassa íslensks bankakerfis?

(**) Ég skilgreini skuldabréf sem stór útlán í víðum skilningi, þ.e. skuldabréf, breytanleg skuldabréf, yfirdráttarheimildir, osfrv.