1929 - The Great Crash & The Great Bull Market

Í ljósi þess hversu mikil umfjöllun hefur verið í gegnum tíðina varðandi Hrunið árið 1929 og Kreppuna miklu árin 1930-1932 þá er merkilegt hversu fáar bækur hafi verið skrifaðar um þessi tímabil. Oftast þegar fjallað er um heimildir frá þessum atburðum, bæði undanfara og árin á eftir er oftast vitnað í örfá verk.  Only Yesterday (ár útgáfu gefur vísbendingu um nafngift bókarinnar, 1931) eftir Frederick Lewis Allen þykir veita bestu lýsingarnar á þeim tíðaranda sem ríkti undanfarin áratug. 

Þekktasta bókin um Hrunið heitir The Great Crash 1929 (útgefin 1955) eftir John Kenneth Galbraith og auk þess þykir The Great Bull Market (útgefin 1968) eftir Robert Sobel vera verðug lesning.  Þessar tvær bækur eru þau tvö verk sem oftast er vitnað í við lýsingar á þeirri þróun sem átti sér stað á áratugnum sem leiddi til hinna gríðarlegu hækkun sem varð á gengi hlutabréfa síðari hluta áratugarins, hið mikla fall verðbréfa haustið 1929 og sumpart hvaða áhrif sú þróun hafði á Kreppuna miklu áratuginn sem fylgdi á eftir.  

 

The Great Crash var upphaflega útgefin árið 1955.  Olli útgáfa hennar svolitlu fjaðrafoki enda var Dow Jones hlutabréfavísitalan að ná (loksins) sömu hæðum og hún var í 26 árum áður þegar að hið mikla fall hennar hófst (hún féll um næstum því 90% næstu 3 árin).  Tímasetning Galbraith var góð hvað markaðssetningu varðar, hann var kallaður í vitnaleiðslu hjá þinginu varðandi verðlagningu bandarískra hlutabréfa.  Vakti það mikla athygli og skaut sumum skelk í bringu.  Sagan segir að jafnvel Benjamin Graham, lærifaðir Warren Buffett, hafi ekki litist á blikuna.  Gengi hlutabréfa féll og kenndu sumir Galbraith um það; ávöxtun hlutabréfa næsta áratuginn var hins vegar meira en vel viðundandi. 

Hér er örlítil samanburðargreining á þessum bókum sem snýr að goðsögnum sem einkenna þessi tímabil og tengingu þeirra.

Goðsögnin    

 

Það mætti segja að ýmsar mótsagnir, sem Sobel gerir góð skil í inngangi bókar sinnar, séu til staðar í vitund flestra varðandi hrunið mikla 1929 (hér eftir oft einfaldlega vitnað í sem hrunið) og Kreppuna miklu sem fylgdi í kjölfarið.  Oftast er sögulega einblínt á þætti sem eru aðdragandi að einhverjum hápunkti sem verður hluti af almennri þekkingu fólks af sögunni.  Þetta á við um þriðja áratuginn í Bandaríkjunum sem hefur verið gerð ágætis skil enda eitt af helstu umbreytingarskeiðum hins vestræna heims.  Þetta á þó ekki við um hrunið mikla 1929.  Goðsögn um þá atburði hefur í tímans rás myndast og er í dag í hugum margra ekki litið á sem sögulegt atvik með aðdraganda heldur meira sem endi eins tímabils sem var uppfullt af ljóma og (óraunhæfs) bjartsýni og upphaf annars yfirfullt af örvæntingu og eymdar.  Þetta hljómar allt að því ljóðrænt, að eitt 10 ára tímabil í blóma sé undanfari annars í skugga örbyggðar, eins og samlíking við margar af þeim biblíusögum sem flest okkar lærum. 

 

Til að öðlast betri sýn að þeim veruleika sem þá blasti við þarf að ýta til hliðar slíkum goðsögnum (fordómum) og rannsaka allt tímabilið í samhengi við bandarískt samfélag, umheiminn, félagslega þróun og hvernig slík tengsl stuðluðu að efnahagslegum aðstæðum og ákvörðunum tengdum þeim og loks hvernig framangreindir þættir skópu þróun verðbréfamarkaða.  Sú þróun hófst á grunni endalok annars skeiðs, fyrri heimsstyrjaldarinnar, og er álitin af sumum stór ástæða þeirrar kreppu sem hófst 1930 og er jafnvel samofin upphaf þeirrar síðari og hvernig Bandaríkin náðu loks að rífa sig upp úr efnahagslegu lægð sinni.  Umfjöllun um þessa atburði er hefur verið furðu lítil og byggist sumpart á misskilningi sem rekja má að hluta til bókar Allen, sem tengdi endalok góðærisins við hrunið 1929 og hefur að mati sumra átt stóran þátt í móta goðsöguna um samband þess og Kreppuna miklu.      

 

Að mati Sobel voru fjárfestar í Bandaríkjunum ekki ofurbjartsýnir miðað við þær aðstæður sem þá ríktu í efnahagslífinu.  Hann bendir á að út frá kennitölum hlutabréfa varðandi markaðsvirði fyrirtækja, arðgreiðslur og hagnað hafi gengi hlutabréfa oft verið hærra en í undanfara hrunsins 1929 – miklar hækkanir hafi átt sér stað til að mynda frá árinu 1921 þegar að gengi hlutabréfa var afar lágt eftir slaka ávöxtun árin áður sem tengdist að stórum hluta atburðum tengdum fyrri heimsstyrjöldinni.  Þess ber að geta að Galbraith er ekki sammála þessu og telur að ofurbjartsýni fjárfesta hafi verið stór þáttur hrunsins.  Sobel kemur fram með áhugaverðar staðreyndir máli sínu til stuðnings.  Miðað við þær röksemdafærslur hafa órökrænni bjartsýnisköst oft átt sér stað síðar meir án sömu hrikalegu afleiðinga.  Sobel telur að hrunið hafi öllu heldur stafað af veikleikum í innviðum ríkisins og á Wall Street auk orsakasamfléttu viðskipta og spákaupmennsku, sér í lagi spákaupmennsku fjármagnaða með mikilli lántöku hjá fjármálastofnunum (svipuð saga rúmum 70 árum síðar á hápunkti netbólunnar og örfáum árum síðar í enn stæra mæli) – þessu er Galbraith að sumu leyti sammála en telur sálræna þáttinn eiga meiri þátt í hvernig fór.     

 

Hrunið 1929 skóp í sjálfu sér, að mati Sobel og margra fleiri fræðimanna, ekki hinn mikla skaða og gjarnan er haldið fram.  Hlutabréfamarkaðir hækkuðu mikið næstu sex mánuði í kjölfarið og margt sem var aflaga fyrir hrunið var á því tímabili lagfært að einhverjum hluta.  Sú sterka ímynd af fólki endandi tilveru sinni með því að stökkva út um gluggum er því goðsögn ein (tíðni sjálfsmorða var vel undir meðallagi árið 1929) og ótti um tilvonandi kreppu orðum aukinn í það minnsta.  Bandaríkjamenn voru vel meðvitaðir um snöggar dýfur niður á við á hlutabréfamörkuðum á þeim tíma – það er aftur á móti lítt vitað um hrunin árin 1873 og 1907 sem voru enn verri (1920 varð einnig mikið fall), enda brögguðust markaðir fljótlega aftur og efnahagur í heild og tengdust þau því ekki tímamótum í sögu Bandaríkjanna sem hrunið 1929 er gjarnan kennt við.  Það var því ekki fyrr en töluvert eftir á sem hrunið fór að verða táknrænt í hugum fólks sem undanfari Kreppunnar miklu.  

 

 

Þess má geta að RÚV sýnir í kvöld, mánudag, þátt sem heitir 1929 - The Great Crash.  Nú veit ég ekki hvort verið sé að vísa í titil bókar Galbraith.

Dómur minn um Only Yesterday - sjá hér: http://www.slideshare.net/marmixa/20020718-only-yesterday

Hér eru 5 atriði sem John Kenneth Galbraith nefnir að hafi gert efnahaginn veikan fyrir í The Great Crash (sjá í færslu minni  http://mixa.blog.is/blog/mixa/entry/972289/ ).  Þau eru:

1. Ójöfn skipting tekna - 5% þjóðarinnar skiptu á milli sín þriðjungi tekna þjóðarinnar.  Hlutfall tekna vegna fjármagnstekna í ýmsum formum hafði tvöfaldast síðustu 10 árin.
2. Slæm uppsetning fyrirtækja - Galbraith vísar hér fyrst og fremst til gírugra fjárfestingafélaga.
3. Veikt bankakerfi - Lán sem virtust vera í góðu lagi í uppganginum litu flónskulega út þegar að niðursveiflan hófst. 
4. Viðskiptajöfnuður í ójafnvægi
5. Vanþekking í efnahagsmálum - Eins og Stiglitz þá telur Galbraith að áhersla í aðhaldi fjármála ('Balanced budget') hafa verið stórkostleg mistök þegar að fjárlagahalli hefði verið nauðsynlegur til að glæða atvinnulífið á nýjan leik.  Stjórnendur AGS eru líklegast litlir 'Galbraith' aðdáendur.

Vert er að benda á að Árni Árnason tók saman afar góða samlíkingu á síðasta ári um þetta efni, sjá hér: http://mbl.is/mm/gagnasafn/grein.html?grein_id=1255245 (læst áskrift, aðeins fyrir Moggaáskrifendur)

Sjá aðrar færslur um hrunið 1929 hér...

Once In Khaki Suits fyrirlestur - http://mixa.blog.is/blog/mixa/entry/974229/ 

Black Monday & Black Tuesday - http://mixa.blog.is/blog/mixa/entry/972289/

25. & 26. okt. 1929 : S T E A D Y - http://mixa.blog.is/blog/mixa/entry/970434/

Black Thursday - http://mixa.blog.is/blog/mixa/entry/969788/

23. okt : Úlfur Úlfur - http://mixa.blog.is/blog/mixa/entry/969371/

22. okt : Orðræða tímabilsins - http://mixa.blog.is/blog/mixa/entry/968726/

1929 Endalok the Roaring 20s - http://mixa.blog.is/blog/mixa/entry/968161/

Brother Can You Spare a Dime? - http://mixa.blog.is/blog/mixa/entry/964637/

Mótbyr í séreignarsparnaði

Í upphafi árs lýstu Sjálfstæðismenn því yfir að tillögur um að einstaklingar gætu notað séreignarsparnað sinn til greiðslu á veðskuldum væru í farvatninu.  Nánar tiltekið - Árni M. Mathiesen verður fyrsti flutningsmaður frumvarps um greiðslu séreignasparnaðar, sem var að hans sögn fullsamið og tilbúið í fjármálaráðuneytinu í síðustu viku. Samkvæmt því verður heimilt að greiða út séreignarsparnað verði eftir því óskað til greiðslu veðskulda sem annarra skulda. Húsnæðis- og veðskuldabréf hafa þar forgang. Vörsluaðili sjái um greiðslu, haldi eftir tekjuskattsgreiðslum og sjái um að standa skil á þeim við ríkissjóð. „Þetta var eitt af þeim málum sem fyrrverandi ríkisstjórn hafði hugsað sér að leggja fyrir í lok janúar,“ sagði Árni. Sjá frétt í heild sinni hérna.

Lítið hefur bólað á þessari tillögu; fram komu mótbárur um að fjármálakerfið þoldi illa slíkan gjörning og neyddist jafnvel til að selja bréf á brunaútsölu, tillögur sem ég reyndar tel vera máttlausar (sjá að neðan).  Því var brugðið á það ráð að veita einstaklingum möguleika á því að fá smáskammta mánaðarlega.  Reynslan sýnir reyndar að aðsókn í slíkar útborganir eru minni en gert var ráð fyrir.

Nú gerist það að sömu aðilar og lýstu þessu yfir í upphafi árs vilja nú skattleggja séreignarsparnað fólks.  Í fyrstu hélt ég að verið væri að ræða um nýjar greiðslur í slíkan sparnað, sem er skiljanleg stefna.  Nei, það á að skattleggja alla inneignina (þetta er dregið vel saman hér).  Meðfylgjandi frumvarpinu er lausn varðandi útborgun sem í stuttu máli felur í sér að vörsluaðilar gefi út skuldabréf fyrir upphæðinni sem greiða skal ríkissjóði.

Það eru nokkur atriði við þetta sem ég er ósáttur með.

Forsendubrestur - forsendur margra við að leggja sparnað til hliðar í slíkan sparnað eru brostnar, skatthagræðing er ekki lengur til staðar.  Raunar lenda margir í því að þurfa nú að borga almennan skatt af ávöxtun sinni í stað fjármagnstekjuskatts.  Fyrir hverjar 100 krónur sem ávaxtast t.d. í ár þarf að greiða yfir 40% í skatt í stað 10-18%.  Þetta væri ásættanlegt fyrir langtímafjárfesta (lífeyrissparnaður er í eðli sínu í flestum tilvikum langtímasparnaður) því þeir hafa notið skattahagræðis af ávöxtun sinni í mörg ár.  Að tekjufæra ávöxtun sparnaðar með þessum hætti núna breytir þá forsendu. 

Skilaboð - enn einu sinni eru skilaboðin þau að hinir skuldugu munu landið erfa:  Sparnaður borgar sig ekki.  Verið er að flytja sparifé fólks yfir til málaflokka s.s. vaxtabóta sem hvetja til skuldasöfnunnar.  Var vandamálið að fólk væri að spara of mikið?  Var það ekki öfugt? 

Hver greiðir fyrir endurreisn Íslands - þetta tengist liðunum að ofan; svarið er ekki þeir skuldugu heldur þeir sem lagt hafa pening til hliðar í viðbótarsparnað.

Óskandi væri að meiri áhersla væri lögð á að eigendur séreignarsparnaðar gætu notað hann til greiðslu veðskulda.  Með því væri upphæðin skattlögð samkvæmt þeirra eigin vilja sem þýðir að um 40% upphæðarinnar til greiðslu veðskulda færi í til ríkisins.  Eigendur veðskulda væru í flestum tilfellum sömu aðilar og vörsluaðilar séreignarsparnaðarins, einföld nettun væri því að eiga sér stað.

Hér er grein sem birtist í Viðskiptablaðinu í febrúar á þessu ári þar sem ég kem fram með rök um að útborgun séreignarsparnaðar ætti ekki að vera vandamál - http://www.slideshare.net/marmixa/sreignarsparnaur-fjtrum

Sjá hér greinina Hinir skuldugu munu landið erfa þar sem ég gagnrýni vaxtabótakerfið (tel þar að áherslan eigi að vera á þá hópa sem mest þurfa á aðstoð að halda, ekki að hvetja eigi til skuldasöfnunnar) - http://www.slideshare.net/marmixa/hinir-skuldugu-munu-landi-erfa

 

Hlutabréf eða skuldabréf - EBITDA

Bankastjóri hafði samband við mig fyrir nokkrum árum síðan og bað um álit mitt á skuldabréfaútboði sem þá var í gangi.  Fyrirtækið er vel þekkt, hlutabréf voru skráð í Kauphöll Íslands og reksturinn gekk vel.  Án þess að hafa rannsakað rekstur fyrirtækisins náið, enda að einblína á stjórnunarstörf á þeim tímapunkti, gat ég þó sagt með vissu að ekkert vit væri að fjárfesta í skuldabréfum fyrirtækisins.  

Ástæðan fyrir þessu var einföld.  Efnahagsreikningur félagsins var að mestu leyti holur, þ.e. um 2/3 eigna voru skráðar sem viðskiptavild.  Með öðrum orðum, ef fyrirtækið lenti í miklum áföllum þá ætti það litlar eignir til að selja til að greiða kröfuhöfum.  Það var augljóslega líka afar skuldsett sem þýddi að það væri nánast gefið að afföll yrðu á kröfum ef fyrirtækið lenti í þrot. 

Eigendur skuldabréfa hefðu því lítið meira upp úr krafsinu en eigendur hlutabréfa ef allt færi á versta veg.  Rekstur fyrirtækisins var einnig af þeim toga að ekki þurfti að mínu mati mikið til að hann lenti í áföllum, ólíkt t.d. fyrirtækjum eins og Heinz og Proctor & Gamble.  Skuldabréfin voru því, burtséð frá uppsetningu efnahagsreiknings, áhættumikil (ekkert lánshæfismat var fengið fyrir þau).  Mín ráðgjöf var því að ef fjárfest yrði í rekstri fyrirtækisins væri eina vitið að kaupa hlutabréfin; hluthafar nytu góðs af áframhaldandi velgegni í rekstri en kröfuhafar skuldabréfa fengu einungis pening sinn til baka auk vaxta.

Það kom mér því mjög á óvart að umframeftirspurn var eftir skuldabréfunum, þrátt fyrir ávöxtunarkröfu sem var (ef ég man rétt) rétt rúmlega 2% yfir ávöxtunarkröfu íbúðabréfa á þeim tíma.  

Rekstur fyrirtækisins gekk vel næstu árin og margfölduðust virði hlutabréfanna á því tímabili.  Í dag er fyrirtækið hins vegar gjaldþrota, hlutabréfin orðin nánast verðlaus og hið sama má segja um virði skuldabréfanna.

Eitt annað, að lokum, er vert að nefna í þessu sambandi.  Stjórnendur fyrirtækisins settu EBITDA niðurstöðuna ávallt á oddinn þegar fjallað var um reksturinn.  Á mínum ferli hafa öll þau fyrirtæki sem sýnt hafa þessa stærð sem mælikvarða á rekstri fyrirtækisins átt eitt sameiginlegt: Þau hafa við minnsta bakslag farið á hausinn.

Sjá hér skoðun mína varðandi EBITDA - http://mbl.is/mm/gagnasafn/grein.html?grein_id=654554

Greinin "Once in Khaki Suits" - umfjöllun og lærdómur

Titillinn er fenginn úr laginu Brother, Can You Spare a Dime?, lag sem er nokkurs tákngervingur fyrir Kreppuna miklu sem hófst árið 1930, samhliða verstu lækkun hlutabréfa í sögu Bandaríkjanna.  Eitt sinn vorum við Íslendingar útrásarvíkingar, nú biðjum við bræður (systur, frændur og vini) um lán. 

Greinin fjallar um helstu samfélagslega þætti við myndun fjármálabóla (Behavioural Finance eða Literal Economics) og tekur sérstaklega fyrir samanburð á undanfara hrunsins í Bandaríkjunum árið 1929 og þess sem gerðist hér undanfarin ár.

Hægt er að sjá fyrirlesturinn í heild sinni hér: http://www.slideshare.net/marmixa/once-in-khaki-suits-lokautgafa

Einnig er hægt að kaupa bókina Rannsóknir í Félagsvísindum X en erindi í tengslum við greinina var flutt á ráðstefnu Þjóðarspegilsins í ár.

Margt var líkt með undanfara hrunsins hér og í Bandaríkjunum 1929.  Í viðtali við John Kenneth Galbraith árið 1987 nefnir hann 4 meginatriði sem eiga sér stað við myndun fjármálabóla; þau eru:

1. Aukin spákaupmennska samhliða mikillri bjartsýni - bæði hjá greiningaraðilum og almenningi
2. Fjárfestingarfélög (FL Group og Exista voru helstu dæmin á Íslandi)
3. Lækkun skatta, aðallega í tengslum við fjármagnsskatta, sem eykur á misskiptingu auðs í þjóðfélaginu
4. Mesta refsing fellur á þá sem njóta uppgangsins sem mest þegar að vel gengur

Það kemur hins vegar ekki fram í grein minni að hægt sé að draga lærdóm af reynslu beggja tímabila, enda viðtalið tekið við aðrar aðstæður.  Upp úr 1930 fóru bankar að verða gjaldþrota um gjörvöll Bandaríkin.  Fyrst voru það bankar sem voru veikir fyrir vegna stöðutöku í hlutabréfum, sem fór úr böndunum.  Margir töpuðu sparifé sínu vegna taps á innstæðum þeirra sem varð til þess að traust almennings á bönkum varð að engu og leiddi til þess að sumir sterkari bankar urðu einnig gjaldþrota vegna dóminó áhrifa.

Árið 1933 voru seinni Glass Steagall lögin samþykkt í Bandaríkjunum.  Í þeim fólst aðskilnaður viðskipta- og fjárfestingarbankastarfsemi.  Auk þess voru bankainnstæður tryggðar að ákveðnu marki.  Þetta varð undirstaða þess að traust almennings gagnvart bönkum smám saman byggðist aftur upp; minni áhætta tengdist rekstri banka og ríkisábyrgð á innstæðum. 

66 árum síðar, árið 1999, var múrnum á milli þessara sviða rutt til hliðar og bankar fóru á nýjan leik að starfa í svipaðri mynd og gert var á þriðja áratugnum.  Það tók innan við 10 ár frá því að þessi aðskilnaður var afnuminn þangað til að mesta fjármálakreppa síðan í Kreppunni miklu átti sér stað.  Þetta er ekki tilviljun; kröfur um aukna áhættusækni þegar að vel gengur verða almennar. 

Í drögum að skýrslu um endurreisn bankanna kemur fram að skilja beri reksturinn á nýjan leik að mesta mætti.  Það er loðin skilgreining, stefnan þarf að vera skýr í þessum efnum.  Ótvíræð yfirlýsing væri líklegast það áhrifamesta eina skref sem stjórnvöld gætu tekið í að senda alþjóðleg skilaboð um að endurreisn banka væri á réttri leið.

Þess má einnig geta að hefði þessi aðskilnaður verið til staðar hefði umræðan og væntanleg framtíðar skuldbinding varðandi IceSave líklegast aldrei verið til staðar.

Ég fjallaði um þennan samanburð í Speglinum á RÚV sl. fimmtudag, hægt er að nálgast viðtalið hér - http://dagskra.ruv.is/ras1/4489428/2009/10/29/2/

Var einnig í viðtali á Silfri Egils varðandi efnið sl. sunnudag, sjá hér - http://dagskra.ruv.is/sjonvarpid/4472540/2009/11/01/3/

 

 

1929 - Black Monday & Black Tuesday - 28. & 29. október

Vikuna fyrir hrunið mikla hafði gengi hlutabréfa lækkað töluvert í gífurlega miklum viðskiptum.  Eftir að kerfisbundinn stuðningur banka við gengi hlutabréfa hófst með dramatískum hætti fimmtudaginn áður glæddust vonir um að mesta fallið væri afstaðið.

Þær vonir urðu að engu mánudaginn 28. október, síðar þekktur sem Black Monday.  Magn viðskipta var mikið en fallið í gengi hlutabréfa hins vegar þeim mun meira.  Þennan dag komu engin skilaboð um kerfisbundinn stuðning.  Charles Mitchell, bankastjóri National City, sást ganga inn í byggingu Morgans.  Vonir voru um að kerfisbundin stuðningur væri í pípunum og rauk gengi bréfa upp á nýjan leik.  Þegar að ekkert gerðist hélt fallið áfram.  Í ljósi upplýsinga sem fram komu síðar er líklegt að hann hafi einfaldlega verið að slá sjálfur lán, enda á kafi í skuldsettum hlutabréfakaupum sem lækkuðu ört í virði.  Skráning á gengi viðskipta varð á nýjan leik í engu samræmi við aðstæður, enda gerði þáverandi tækni ekki ráð fyrir slíku viðskiptamagni.  Í lok dags var þó orðið ljóst að mesta verðfall sögunnar hafði átt sér stað á gengi hlutabréfa, Dow Jones hlutabréfavísitalan lækkaði rúmlega 12%.

Þeir sem héldu að hið versta væri yfirstaðið komust fljótt að hinu gagnstæða daginn eftir.  Viðskiptamagnið fyrsta hálftímann sló met sem stóð í 35 ár, magn viðskipta dagsins sló einnig met sem stóð í 39 ár.  Kerfisbundinn stuðningur, ef einhver var, sást í það minnsta ekki.  Hugsanlegt er að hann hafi einfaldlega ekki náð að gera meira en að fylla upp í eyður sem fóru að myndast á milli kaup- og sölutilboða.  Allen lýsir því í bókinni Only Yesterday að hlaupasveinn hafi sett inn kauptilboð í White Sewing Machine Company á genginu $1, en síðasta viðskiptagengi dagsins áður var rúmlega $11, og fékk bréfin.  Fall á gengi hlutabréfa var aftur mikið og sérstaklega í eignarhaldsfélögum, Exista og FL þess tíma.  Virði sumra þeirra lækkaði um meira en helming á þessum eina degi.  Gengi hlutabréfa lækkaði álíka mikið og daginn áður.  Þessi dagur er svipaður og 6. október, 2008 fyrir Íslendinga.

Dow Jones hlutabréfavísitalan lækkaði á þessum 2 dögum tæpan fjórðung, báðir dagar met í falli á gengi hlutabréfa.  Það met hefur aðeins einu sinni verið slegið, 19. október 1987 þegar að það féll tæp 23%. 

Hlutabréf lækkuðu meira næstu vikurnar í miklum verðsveiflum.  Við tók hækkun á gengi þeirra á nýjan leik áður en Kreppan mikla skall á.  John Kenneth Galbraith nefnir 5 atriði sem hann telur hafi gert efnahaginn veikan fyrir í sígildu bók sinni The Great Crash.  Þau eru:

1. Ójöfn skipting tekna - 5% þjóðarinnar skiptu á milli sín þriðjungi tekna þjóðarinnar.  Hlutfall tekna vegna fjármagnstekna í ýmsum formum hafði tvöfaldast síðustu 10 árin.
2. Slæm uppsetning fyrirtækja - Galbraith vísar hér fyrst og fremst til gírugra fjárfestingafélaga.
3. Veikt bankakerfi - Lán sem virtust vera í góðu lagi í uppganginum litu flónskulega út þegar að niðursveiflan hófst. 
4. Viðskiptajöfnuður í ójafnvægi
5. Vanþekking í efnahagsmálum - Eins og Stiglitz þá telur Galbraith að áhersla í aðhaldi fjármála ('Balanced budget') hafa verið stórkostleg mistök þegar að fjárlagahalli hefði verið nauðsynlegur til að glæða atvinnulífið á nýjan leik.  Stjórnendur AGS eru líklegast litlir 'Galbraith' aðdáendur.

Vert er að benda á að Árni Árnason tók saman afar góða samlíkingu á síðasta ári um þetta efni, sjá hér: http://mbl.is/mm/gagnasafn/grein.html?grein_id=1255245 (læst áskrift, aðeins fyrir Moggaáskrifendur)

Minni á fyrirlestur minn Once in Khaki Suits þar sem samfélagslegir áhrifavaldar við myndun bólunnar nýverið á Íslandi eru bornir saman við the Roaring Twenties í Bandaríkjunum.  Fyrirlesturinn, hluti af Þjóðarspeglinum (www.thjodarspegillinn.hi.is) hefst um 11.20 og er haldinn í Háskóla Íslands, Háskólatorgi 105. 

Fjallað var einnig um þetta efni í Speglinum, 29. október.  Once in Khaki Suits er lína úr laginu Brother, Can You Spare a Dime?  Sjá tengilinn: http://www.npr.org/templates/story/story.php?storyId=96654742 .  Frekari umfjöllun um atburði hrunsins fyrir 80 árum síðan er að finna á tenglum undir nýjustu færslum vinstra megin á síðu minni.

 

Vilt þú borga húsnæði nágranna þíns?

Vilt þú borga húsnæði nágranna þíns?  Svar mitt er að sjálfssögðu nei.  Ég hef ekki áhuga á því að greiða niður lán sem aðrir hafa tekið, sérstaklega bílalán, lán til hlutabréfakaupa (trúi því vart að ég hafi skilið konu rétt í viðtalsþætti s.l. sunnudag að slíkt væri sjálfssagt) eða önnur form af neyslulánum.  Ef ég fer á flipp í útlöndum, eiga aðrir að leggja í það púkk?  

Ólíkt bílalánum, lánum til brasks og önnur neyslulán, þá er dæmið ekki alveg eins einfalt með húsnæðislán.  Eitt er að samfélagið borgi ekki neyslu fólks sem kann sér ekki hóf.  Dæmið lýtur öðruvísi út með húsnæðislán, sérstaklega þau sem tekin eru í erlendri mynt. Það eru 3 hópar sem fjármögnuðu lán sín í erlendri mynt:

1. Þeir sem vissu af áhættunni en töldu hana vera það fjarlægja að það væri þess virði að taka hana.
2. Aðrir sem fengu slaka (vægilega til orða tekið) ráðgjöf hjá bönkum sem fólst í því að fjármagna ótrúlega hátt hlutfall lána í erlendri mynt, jafnvel 100%.
3. Að lokum þeir sem fjármálastofnanir mæltu með að fyrra bragði að taka erlend lán, jafnvel að skuldbreytta íslensk lán í lán tengd erlendum myntum.

 Ég þekki fólk í öllum 3 hópum.    Í fyrsta hópnum eru einstaklingar sem ég varaði oft við slíkum lánum en ákváðu samt að láta slag standa.  Ég finn til með því fólki en það var að taka meðvitaða áhættu, e.t.v. ekki eins mikla áhættu og það hélt þrátt fyrir prédikanir um slíkt. 

Væri þetta eini hópurinn væri dæmið einfalt; engin eftirgjöf. Í hópi 2 & 3 eru samt ótrúlega margir sem rætt hafa við mig um slæma stöðu sína.  Tvö furðu lík dæmi eru um fólk sem keypti húsnæði fyrir 33 milljónir, lagt var fram þriðjung upphæðarinnar í eigið fé, afgangurinn tekinn með erlendri lántöku.  Í dag skuldar þetta fólk 48 milljónir fyrir húsnæði sem það fengi líklegast 30 milljónir fyrir í dag ef það slyppi vel.  Í báðum tilfellum var ráðgjöf banka sú að taka lán til húsnæðiskaupa í erlendri mynt.  

 

Ráðgjöf  

 

Hér liggur ábyrgðin klárlega að hluta til hjá slakri ráðgjöf banka.  Í grein minni Viðskiptafræði á rangri braut sem birtist í Mogganum í lok ágúst, 2009, stendur: „Þessi vanþekking hefur ollið þjóðarbúinu og sérstaklega sumum einstaklingum hræðilegan skaða.  Sorglegasta dæmið er erlend lántaka.  Þeir sem vöruðu við of mikillar skuldsetningar í erlendri mynt fengu rök gegn slíkum viðvörunum á eiginlega alltaf sömu nótum, þ.e. að sveiflur hefðu verið svo litlar í fortíðinni (og því væri þetta nánast áhættulaus lántaka), og að ráðgjafar í bönkum mæltu með slíkum lántökum.  Sú ráðgjöf hlýtur að hafa sprottið í innri kynningu banka frá sérfræðingum þeirra.   Sú meingallaða ráðgjöf er að mínu mati helsta ástæða þess að fólk með erlend lán á bakinu eigi kröfu á að fjármálafyrirtæki afskrifi hluta höfuðstólsins. 

Forsendubrestur hefur ekki átt sér stað á lánum því ákveðin gjaldeyrisáhætta ætti að hafa verið öllum með lágmarksþekkingu í fjármálum ljós*, heldur frekar brestur á þekkingu og kynningu þjónustufulltrúa varðandi áhættu sem fylgir erlendum lántökum.”  

 

Ekki er hægt að dæma í hvaða hópi einstaklingar voru í.  Bankar bera aftur á móti klárlega ábyrgð á slæmri stöðu þeirra sem flokkast í hópi 2 & 3 sem tóku erlend lán vegna húsnæðiskaupa.  Tilfellin eru mismunandi en einhvers staðar verður að draga línu í sandinn.  Hún er að mínu mati sú að húsnæði er hornsteinn fjölskyldunnar, bílar, tjaldvagnar osfrv. er neysla.  Ráðgjöf varðandi neyslulán lýtur því öðrum lögmálum.  Ef einhver tekur neyslulán og þolir ekki hækkun á láninu (undir eðlilegum kringumstæðum, breyttar aðstæður vegna atvinnuleysis er auðvitað önnur saga) þá er lántakan einfaldlega of mikil.    Ráðgjöf varðandi húsnæðislán er miklu meira ábyrgðarhlutverk.  Fólk fer í greiðslumat; krafa um ákveðinn stöðugleika hlýtur að fylgja slíkum forsendum.  Erlendar lántökur eru allt annað en ávísun á stöðugleika.  Íslenskir bankar brugðust og verða því að koma til móts við þá sem skulda í erlendri mynt vegna húsnæðiskaupa.  Ég vil ekki borga í húsnæði þeirra, en þar sem að ríkið hefur tekið yfir rekstur bankanna tel ég það aftur á móti vera réttlátt.    

 

Ég er...  

 

Rétt er að halda því til haga að ég hef starfað hjá fjármálafyrirtækjum nær sleitulaust allan minn starfsferil.  Það er ekki þar með sagt að ég hafi verið sammála öllum stefnum og straumum í geiranum, sérstaklega þá þróun sem fór að myndast af alvöru upp úr 2003.  Á síðu minni vinstra megin er hægt að finna tengla af eldri opinberum greinum þar sem ég vara við þenslu í tengslum við húsnæði.   Ég varaði sérstaklega við erlendum lánum vorið 2007 í grein sem birtist í Blaðinu sáluga.  Lestur þess var um 70-80% af þeim fjölda sem las Fréttablaðið.  Þetta birtist á forsíðu Blaðsins og var auk þess hluti af heilsíðugrein í blaðinu.  Sjá tengla hér  http://www.slideshare.net/marmixa/varad-vid-erlend-lan-forsida-2007-05-04 og hér  http://www.slideshare.net/marmixa/varad-vid-erlend-lan-2007-05-04 .  Ég taldi að þar sem að bankamaður væri að vara við slíkum lánum (held ég hafi verið sá eini úr geiranum sem gerði slíkt á opinberum vettvangi) væru sjónvarp- og útvarpsviðtöl næstu skref.  Áhuginn var hins vegar enginn.  Hér brugðust fjölmiðar, að undanskildu Blaðinu auðvitað.  

 

Þegar ég vann hjá Sparisjóði Hafnarfjarðar lagði ég til haustið 2004 að lánshlutfallið yrði lækkað úr 90% niður í 80% - með því væri sparisjóðurinn að sýna samfélagslega ábyrgð.  Þó svo að sumir tækju vel í þau hugmynd mína var samt ákveðið að gera slíkt ekki.  Það var kannski hægara sagt en gert; í könnun sem gerð var í nóvember 2003 kom fram að langstærsti hluti þjóðarinnar væri ánægður með 90% lán.  Það er erfitt að synda á móti straumnum, sérstaklega ef að straumur viðskiptavina er í aðra banka ef maður neitar þeim um lán sem þeir vilja.  Í viðtali við mig sem fyrsta frétt í sjónvarpsfréttum RÚV í nóvember 2001 rakti ég neikvæðar afleiðingar við auknu aðgengi lánsfjármagns til íbúðakaupa, nefndi þar sérstaklega vaxtabætur.  Jóhanna Sigurðardóttir fannst lítið til þess koma í viðtali daginn eftir.  Í dag er hún að auka vaxtabætur á nýjan leik; betra hefði verið að hún veitti viðvörunum einhvern gaum á sínum tíma.

* Bandaríski dollarinn veiktist næstum 80% gagnvart Evru árin 2000-2003, hvernig datt ráðgjöfum í hug að íslenska (ör)krónan gæti ekki veikst jafn mikið gagnvart helstum myntum?

1929 - 25. & 26. okt. - S T E A D Y & Organized Support

Föstudaginn 25. október og laugardaginn 26. október voru tíðindalitlir dagar hvað verðsveiflur varðar en magn viðskipta var gífurlegt.  Ákveðið reiptog var í gangi á milli tveggja fylkinga á kaup- og söluhliðum. 

Á söluhliðinni voru sumir sem þóttust skynja að veislunni væri lokið og best væri að selja hlutabréf sín og setja fjármuni sína í tryggari fjárfestingar.  Auk þess höfðu undanfarnar lækkanir orðið til þess að margir sem höfðu fjármagnað hlutabréfakaup sín með lánum í þeirri stöðu að þurfa að bæta við tryggingar eða neyðast til að selja; margir neyddust til að selja.  Þessu til viðbótar voru bankarnir sem keypt höfðu bréf á fimmtudeginum að selja eitthvað af þeim aftur til að eiga fjármagn á hliðarlínum ef söluþungi ykist á nýjan leik. 

Á kauphliðinni var töluverður fjöldi manna sem vonuðust (augljóslega) að botni hefði verið náð eftir miklar lækkanir.  Í bókinni Only Yesterday lýsir Allen því þannig að oft hafi því verið haldið fram að víðsvegar að 'tíminn til að kaupa er þegar að útlitið væri sem svartast'.  Því má við bæta að gengi hlutabréfa var á þeim tímapunkti svipað því sem það var í upphafi árs, aðeins lægra þó (þetta svipar örlítið til þess sem greiningardeildir á Íslandi spáðu í upphafi árs 2008).  Í e.t.v. einhverri mótsögn þess að útlitið væri svo dökkt þá gaf Herbert Hoover yfirlýsingu frá sér þá helgi að "the fundamental business of the country, that is, production and distribution of commodities, is on a sound and prosperous basis".  Fleiri jákvæðar yfirlýsingar frá þekktum mönnum birtust í blöðunum þá helgi sem höfðu mörg hver það sammerkt að 'fundamental business' væra að finna í þeim.  Yfirlýsingar á svipuðum nótum dundu á Íslendinga mánuði fyrir hrun, yfirlýsingar sem skort augljóslega 'fundamentals'.  Eitt verðbréfafyrirtæki auglýsti um helgina í Wall Street Journal með fyrirsögninni "S-T-E-A-D-Y Everybody!  Calm thinking is in order.  Heed the words of America's greatest bankers."  Hlegið var að ofangreindum lýsingum í mörg ár síðar meir, en því miður eru líkingarnar við undanfara íslenska hrunsins óþægilega miklar.  Og það sem fylgdi í kjölfarið var allt annað en "S T E A D Y".

Organized Support

Eitt af því sem einnig jók á bjartsýni manna var að kerfisbundinn stuðningur ('organized support') við gengi hlutabréfa virtist virka.  Slíkur stuðningur kom í veg fyrir að hrunið 1907, sem var þá enn ofarlega í hugum margra Bandaríkjamanna, með inngripum J.P. Morgan og hóps bankamanna sem komu í veg fyrir lausafjárkreppan færi varanlega úr böndunum. 

Í uppganginum á þriðja áratugnum var það algengt að menn tækju sig saman við að keyra gengi hlutabréfa upp og niður, aðallega upp þó.  Þar sem að 'allir' voru að græða þá voru slíkar aðgerðir merkilega gagnrýnislausar.  Flestir hugsuðu fyrst og fremst að fá að vera með, svona eins og að fá nokkra mola af stóru kökunni. 

Vonir um kerfisbundinn stuðning voru því eðlilegar á þessum tíma.  Ólíkt því sem gerðist hér nýlega, þá vissu allir/flestir um stóran hluta slíkra viðskipta, þó oftast ekki fyrr en síðar.  Hér var kerfisbundinn stuðningur í gangi þar sem að bankar lánuðu eignarhaldsfélögum til kaupa sinna eigin bréfa í þeim eina tilgangi til að halda gengi þeirra uppi (m.a. vegna lánasamninga sem kváðu á að gengi hlutabréfa bankans mættu ekki fara fyrir neðan ákveðinn mörk, sem er svipað því að fá regnhlíf lánaða en með ákvæði um að hún yrði tekin af manni þegar að rigndi verulega).

Ekki hafa þó heyrst sögur af því að íslenskir bankamenn hafi haft hag af því að virði fyrirtækja þeirra færi niður.  Albert H. Wiggin, þáverandi bankastjóri Chase National Bank, sló líklegast nokkur met í þeim efnum.  Hann (þ.e. eignarhaldsfélag hans) tók lán til að fjármagna skort sölu í sínum eigin banka! Þetta gerði hann aðeins mánuð fyrir hrun og færði góð tímasetning hans honum mikinn auð.  Hagnaður hans varð því til kominn við tapi hans eigin fyrirtækis.  Þegar ég hugsa mig um, e.t.v. er til svipað dæmi á Íslandi.

Sjá hér:

24. október, 1929

23. október, 1929

22. október, 1929 

21. október, 1929  

 

Minni á að ég verð með fyrirlestur á árlegri ráðstefnu Þjóðarspegilsins þann 30. október í Háskóla Íslands, Háskólatorgi 105, sem nefnist Once in Khaki Suits; titillinn er tilvísun í lagið Brother, Can You Spare a Dime?  Fjallað verður um samanburð um eigindlega þætti þess tímabils sem gjarnan er nefnt the Roaring Twenties sem var undanfari hrunsins í Bandaríkjunum og þess tíma mikillar bjartsýni sem við Íslendingar byrjuðum að upplifa árið 2003 og stóð fram að hausti 2008. 

 

 

1929 - 24. október - Black Thursday

Það er almennt talað um 4 svarta daga í falli hlutabréfa síðari hluta október mánaðar 1929.  Fallið hélt þó áfram í byrjun nóvember (einn svartur dagur þá) áður en hlutabréfavísitölur fóru aftur upp á nýjan leik og hækkaði gengi þeirra næstu 6 mánuði um helming næstu mánuði.

Þó að gengi hlutabréfa hafi fallið mikið vikurnar og daganna áður þá er 24. október fyrsti dagurinn sem sagan tengir við hrunið 1929.  Gengi bréfa var stöðugt í upphafi dags en veltan var gífurleg.  Söluþunginn var svo mikill að stundum virkuðu lögmál ekki lengur um skilvirkan markað þar sem kaup- og sölutilboð birtust reglulega við ákveðin verð.  Sölubeiðnir komu til verðbréfamiðlara að selja inn á kauptilboð ('sell at the market').  Sum viðskipti áttu sér ekki stað fyrr en gengi bréfa hafði lækkað í frjálsu falli og keyptu sumir verðbréf á þeim degi með því að setja inn kauptilboð á gengi sem þeir gerðu aldrei ráð fyrir að viðskipti gætu átt sér stað á.  Inn á milli hafði hreinlega myndast tómarúm án kauptilboða.

Það hefur aldrei verið staðfest hvaðan allar sölupantanirnar komu frá en lífseigasta skýringin er að það hafi verið nauðugar sölur, þ.e. sölur á bréfum sem upphaflega voru keypt með lánum en höfðu fallið í virði sem kallaði á frekari veðköll.  Manneskja sem t.d. hafði fengið 50% lán til kaupa hlutabréfa og lagt fram 50% sjálf, fjárfest í hlutabréfum sem hækkuðu skart í virði þegar að vel gekk en að sama skapi féllu hratt þegar að svartsýni réði ríkjum, gat því nú lent í auknum veðköllum.  Margir höfðu ekki fé til frekari trygginga og neyddust því til að selja.  Kaupáhugi var ekki nægur til að mæta þessum skyndilega söluþunga.

Þetta gerðist á Íslandi hausið 2007.  Þegar að hlutabréfavísitalan hafði lækkað u.þ.b. 25% fór að heyrast sögur af því að sumir neyddust til að selja bréf sín vegna ofangreindra atriða.  Þetta gerðist jafnvel áður en íslenska hlutabréfavísitalan hafði lækkað í gildi þess í upphafi árs eftir miklar hækkanir fram eftir ári.  Augljóst var að mánuðina áður, þegar að stemmningin náði hámarki, höfðu margir fallið í þeirri freistni að kaupa hlutabréf á krít í fyrsta sinn eða aukið stöður sínar, í sumum tilfellum gríðarlega mikið.

Út um allt land fóru svipbrigði fólks að endurspegla vonbrigði, örvæntingu og vonleysi.  Ómögulegt var að átta sig á verðum margra verðbréfa vegna mikilla verðsveiflna og var hætt í mörgum tilfellum að tala um verð í minna en heilum dollurum; í stað þess að tala um $55 og 5/8 var einfaldlega rúnað upp í $56 osfrv.

Um hádegisbil, í New York í  það minnsta, hvarf þó söluþunginn fljótlega þann daginn.  Margir höfðu verið að vonast eftir skipulögðum stuðningi ('organized support') hjá fjármálastofnunum eins og gerst hafði í hruninu 1907 (meira verður fjallað um það hér og íslensku útgáfuna síðar).  Sá stuðningur birtist um hálf tvö leytið þegar að Richard Whitney , aðstoðarforstjóri verðbréfaþingsins, gekk að borðinu þar sem bréf Bethlehem Steel voru miðluð og lagði inn stóra kaup pöntun á genginu 205, sem var síðasta viðskiptagengið.  Hann hefðu örugglega getað lagt inn pöntun á lægra gengi og fengið bréfin.  Þetta gerði hann á helstu stöðum þar sem menn sérhæfðir í viðskiptum hlutabréfa hjá stærstu fyrirtækjunum skráð í kauphöllinni. 

Þetta hafði þau áhrif að aukið öryggi myndaðist á nýjan leik.  Þessi táknræna yfirlýsing varð síðar til þess að Whitney komst nánast í guðatölur tímabundið áður en í ljós kom hver raunveruleg staða hans var.  Þetta er talið vera ástæða þess að fall á gengi hlutabréfa var aðeins um þriðjungur af niðursveiflu dagsins áður, enda rauk gengi hlutabréfa upp síðustu klukkustundirnar á degi sem sló met í veltu.  Margir töldu að helsta hættan væri liðin hjá.  Það var hins vegar stækkandi hópur fólks farinn að finna fyrir óbragðinu af því að tapa stórum fjárhæðum á örskömmum tíma.  Þessi dagur er því ekki táknræn vegna mikils falls á gengi hlutabréfa heldur þeirrar staðreyndar að nú voru brestir í bjartsýninni augljóslega farnir að bresta.

Aðgerð Whitney's og félaga stöðvaði niðursveiflu á gengi hlutabréfa í nokkra daga áður en verstu dýfurnar áttu sér stað.

Minni á fyrirlestur minn, Once in Khaki Suits, klukkan 11.20 í Háskóla Íslands nk. föstudag.

1929 – 23. október og þversögnin í að kalla “úlfur úlfur”

Eftir töluverða hækkun á gengi hlutabréfa daginn áður þá hófst fallið á nýjan leik miðvikudaginn, 23. október 1929.  Við opnun markaða var lítil hreyfing en smám saman fóru viðskipti að aukast og var söluþunginn mikill.  Á síðasta klukkutímanum var mikill handagangur í öskjunni; 2,6 milljón hlutabréfa skiptu hendur en til samanburðar voru rúm 6 milljón viðskipti á mánudeginum áður sem var 3 veltumesti dagur sögunnar fram að því.

Hlutabréfavísitölur voru nú skyndilega komnar á svipað stig og þær voru í enda júní mánaðar.  Niðursveiflur höfðu átt sér stað á undanförnum árum en þessi niðursveifla var orðin verri en allar hinar.  Þar sem að margir nýir þátttakendur höfðu í millitíðinni keypt hlutabréf með lánum á töluvert hærra gengi þá fór þeim að fjölga hratt sem þurftu annaðhvort að selja bréf sín til að standa í skilum eða leggja fram meira fé til tryggingar.  Margir höfðu engra kosta völ.

Margir fræðimenn höfðu á undanförnum árum oft kallað úlfur úlfur og talið sig loks hafa haft rétt fyrir sér þegar að einhver niðursveifla átti sér stað.  Þess í stað náðu vísitölur ekki aðeins fyrri hæðum heldur gott betur.  Seðlabankinn hafði (með varförnum hætti) lýst yfir áhyggjum yfir því að verðbólga væri handan hornsins sem hefði neikvæð áhrif á rekstur fyrirtækja.  Þvílík vitleysa, fyrirtæki voru stöðugt nálægt hámarks afkastagetu.  Hillur voru aldrei fullar, eftirspurnin var ávallt til staðar enda atvinnuleysi vart til staðar.  Allir höfðu það gott, ef bændur voru undanskildir.  Því fór fólk almennt að trúa því sem þeir bjartsýnu héldu fram, að þetta væri nýtt tímabil (‘new era’) þar sem velmegun væri órjúfanlegur hluti af framtíðinni.  Þessi uppgangur hafði lent í áföllum en náð að vinna sig úr þeim, hví ætti hann ekki að viðhaldast í langan tíma í viðbót?

Því má segja að viðvaranir hafi haft öfug áhrif.  Kindleberger lýsir þessu vel í bókinni Manias, Panics, and Crashes með samlíkingu um strákinn sem kallaði úlfur úlfur.  Jafnvel þó að hagfræðingar viti að markaðir séu að fara út af sporinu er engin leið að tímasetja hvenær bólan springi.  Eftir því sem að tímabil spákaupmennskunnar lengist og bólan verði því alvarlegri, verða viðvaranir stöðugt minna marktækar.  Þeir sem leiddu þær hjá sér í uppganginum höfðu skapað sannfæringu um ágæti fjárfestingastefnu sína. 

Úlfurinn kom með enn meiri látum daginn eftir.

Sjá hér:

22. október, 1929 

21. október, 1929  

 

Minni á að ég verð með fyrirlestur á árlegri ráðstefnu Þjóðarspegilsins þann 30. október í Háskóla Íslands sem nefnist Once in Khaki Suits; titillinn er tilvísun í lagið Brother, Can You Spare a Dime?  Fjallað verður um samanburð um eigindlega þætti þess tímabils sem gjarnan er nefnt the Roaring Twenties sem var undanfari hrunsins í Bandaríkjunum og þess tíma mikillar bjartsýni sem við Íslendingar byrjuðum að upplifa árið 2003 og stóð fram að hausti 2008. 

1929 - 22. október og orðræða tímabilsins

Þriðjudaginn, 22. október 1929, hækkaði gengi hlutabréfa í Bandaríkjunum töluvert.  Daganna áður hafði gengi margra hlutabréfa hrapað, sérstaklega hlutabréf fyrirtækja sem flokkuðust undir áhættusömum fjárfestingum.  Viðsnúningur í lok mánudagsins og yfirlýsingar manna um að kauptækifæri hefðu myndast ollu hækkuninni. 

Charles E. Mitchell, bankastjóri National City Bank, lýsti því yfir að fallið væri þá þegar orðið of mikið.  Mitchell var reyndar sjálfur á kafi í hlutabréfamarkaðinum og var því vart með óháða skoðun í þeim efnum, en slíkt vissu fáir á þeim tímapunkti.  Hann bætti því við að stoðir efnahagsins væru sterkar (‘fundamentally sound’); það eru reyndar orð sem allir ættu að sperra eyrun við því slíkar yfirlýsingar eru oft heyrðar þegar að undirstöðurnar eru einmitt í ólagi (ef einhver man eftir yfirlýsingum okkar ráðamanna í undanfara hrunsins þá væri gaman að rifja þær upp í athugasemdadálknum). 

Hinn virti hagfræðingur Irving Fisher sagði að virði hlutabréfa hafi ekki enn náð að endurspegla raunvirði þeirra, sem hafði hækkað meðal annars vegna þess að bandaríski vinnumaðurinn væri áreiðanlegri og með meiri framleiðni en áður vegna áfengisbannsins sem þá réði ríkjum.  Bjartsýni Fisher á þessum tímapunkti hefur skyggt á orðspor allrar hans vinnu enda hafa flestar bækur um hrun fjármálamarkaða orðrétt eftir honum yfirlýsingu sem hann gaf frá sér nokkrum vikum áður að “stock prices have reached what looks like a permanently high plateau” eða lauslega þýtt að virði hlutabréfa hefði náð varanlega háum hæðum. Það er hins vegar kannski ekki alveg sanngjarnt að tefla Fisher fram með svo áþreifanlegum hætti; bjartsýnar yfirlýsingar komu frá Harvard, Yale, Michigan, Ohio State og Princeton, eða eiginlega öllum helstu virtu stofnunum landsins rétt eins og íslenskrar greiningardeildir í undanfara hrunsins.

Þeir örfáu sem þorðu að lýsa yfir efasemdum um innstæðu almennrar bjartsýni var sjaldan hlíft.  Þegar að Paul Warburg, einn af reyndustu bankamönnum samtímans, sagði vorið 1929 að gengi hlutabréfa væri of hátt og að lán til hlutabréfakaupa og samhliða því spákaupmennska væri komið úr böndum var hann sakaður um að kæfa velmegun Bandaríkjanna (‘sandbagging American prosperity’).   Jafnvel þegar að forsetinn, Hoover, bað ritstjóra helstu fjölmiðla að vara lesendur sína við gengi hlutabréfa voru viðbrögðin nánast engin.

Í bókinni The Great Crash dregur Galbraith (1997) saman stemmninguna með því að segja að þó svo að svartsýni væri kannski ekki lögð að jöfnu við að eyðileggja líf Bandaríkjamanna þá voru samlíkingar til staðar, sem þýddi það að þeir sem gerðu slíkt sögðu það með varförnum hætti.

Sjá hér 21. október, 1929  

 

Minni á að ég verð með fyrirlestur í fyrirlestraröð Þjóðarspegilsins þann 30. október sem nefnist Once in Khaki Suits, sem er tilvísun í lagið Brother, Can You Spare a Dime?  Fjallað verður um samanburð um eigindlega þætti þess tímabils sem gjarnan er nefnt the Roaring Twenties sem var undanfari hrunsins í Bandaríkjunum og þess tíma mikillar bjartsýni sem við Íslendingar byrjuðum að upplifa árið 2003 og stóð fram að hausti 2008.