Aðskilnaður fjármálaþjónustu - lengri útgáfan

Þetta er lengri útgáfan af grein sem birtist í Morgunblaðinu í morgun

Hrun fjármálakerfisins í dag sem er að eiga sér stað á alþjóðavísu er ekki ósvipað hruninu í kreppunni miklu sem hófst árið 1930.  Verið er að þjóðnýta banka víðsvegar í heiminum með beinum og óbeinum hætti.  Þrátt fyrir slíkar aðgerðir er vantraust meðal almennings til þeirra það miklar að það hefði þótt vera óhugsandi fyrir einungis nokkrum mánuðum síðan.  Eins og í kreppunni miklu hafa margir sem lögðu fé sitt í banka í þeirri góðu trú að þar væri það öruggt hafa einnig tapað mikla fjármuni.

Árið 1933 voru lög, sem almennt er vitnað í sem Glass-Steagall Act, samþykkt í Bandaríkjunum sem kváðu um aðskilnað í fjármálaþjónustu á fjárfestingarbankastarfsemi og hefðbundinni bankaþjónustu. 

Þessi lög stóðu í 66 ár en voru afnuminn árið 1999.  Þau þóttu þá vera gamaldags enda töldu menn sig orðið vita mun betur hvernig stýra ætti hagkerfum og áhættustýringu innan banka.

Þetta er að mínu mati ein af helstu örsökum þess að margir bankar heims fóru offörum í starfsemi sinni með þeirri afleiðingu að þeir eru í dag tæknilega gjaldþrota.  Hægt er að benda á nokkra aðra þætti svo sem mikinn samdrátt í efnahagslífinu, flata vaxtakúrfu í Bandaríkjunum síðustu ár (sem „neyðir“ fjármálafyrirtæki að taka meiri áhættu í stað hefðbundina lána) og blöndu af óskynsamri vaxta-  og hagstefnu. 

Sé rýnt í sögubækur fjármálafræðinnar er aftur á móti ljóst að helsti örsakavaldur slíkra hamfara sem nú ganga yfir er auðvelt aðgengi að fé og misnotkun á slíku aðgengi.  Fyrst í stað liðkar auðvelt aðgengi að fjármagni einstaklingum og fyrirtækjum að koma framkvæmdum í verk. 

Sé slík stefna hins vegar of lengi látin viðgangast er það oftast ávísun á harðri lendingu.  Með því að opna dyrnar á að sameina  hefðbundna bankastarfsemi og fjárfestingastarfsemi voru innlán, sem í áratugi var að mestu varið í hefðbundin útlán, sett í að fjármagna miklu flóknari og áhættumeiri verkefni.  Augljóst er að fjármálaeftirlit heimsins höfðu ekki bolmagn til að fylgjast með og bregðast við þessari þróun.  Rétt er að benda á að sú þróun átti sér stað á afar fáum árum og aðlögunartímabilið því nánast ekkert frá því að blanda fjárfestinga- og hefðbundina bankastarfsemi hófst og þegar að ljóst var að í óefni væri komið.

Aftur til 1999

Nú þarf aftur að aðskilja rekstur fjármálastofnanna; það er ekki eftir neinu að bíða.   Bankar sem sinna einstaklingsþjónustu eiga að njóta ríkisábyrgðar.  Þeirra hlutverk er fyrst og fremst að þjónusta einstaklinga landsins og smærri fyrirtæki.  Fjárfestingarbankar, sem einblína á stóra lánapakka og fjárfestingar, eiga ekki að njóta hennar.  Fjárfestar sem að koma með fé í slík verkefni bera einir sér ábyrgð á nauðsynlegu aðhaldi í rekstri þeirra.  Slík endurskipulagning eykur gegnsæi og einfaldleika í rekstri aðskildrar fjármálaþjónustu. Útlánatöp bankanna snýr fyrst og fremst að lánum til stórra fyrirtækja og áhættufjárfestingum, sem þýðir að erfitt er að átta sig á nettó eign bankanna og gerir endurreisn þeirra erfiðari fyrir vikið. 

Með þessu næst á nýjan leik nauðsynlegt traust almennings gagnvart bönkum.  Með auknu trausti innstæðueigenda lækkar ávöxtunarkrafan sem þeir gera til fjármagns þeirra í bönkunum (hún væri miklu hærri í dag ef ríkisábyrgð væri ekki ótakmörkuð).  Lækkun ávöxtunarkröfunnar veitti svigrúm til vaxtalækkana og væri þannig fyrsta jákvæða skrefið í langan tíma.Slíkir bankar væru í þjóðareign og ríkisafskipti takmörkuð við slíkar fjármálastofnanir.

Rekstur

Skýrari markmið nást með einfaldara rekstrarformi.  Hagnaður af banka sem sinnir einungis einstaklingsþjónustu er augljóslega minni.  Skiptir þar litlu frá hvaða sjónarhorni mælingar eru.  Áhættan og óvissan í slíkri starfsemi er aftur á móti minni.

Auk þess hefur það loðað við rekstur fjármálafyrirtækja að reynt hefur verið að ná í stór viðskipti með því að fórna hagnaði af minni viðskiptum, og raunar einnig í hina áttina.  Könnun sem var gerð um síðustu aldamót leiddi það meðal annars í ljós að þýskir bankar voru að mynda hagnað af aðeins helmingi þess fjármagns sem þeir voru að meðhöndla.  Það var stöðugt verið að veita kjör til viðskiptavina sem vonast var til að skilaði sér með öðrum hætti.  Þær vonir gengu sjaldan eftir.

Slík stefna hefur verið í gangi hérlendis.  Áhættuálag til stærri fjárfestingafélaga hefur verið ótrúlega lágt undanfarin ár.  Í ársbyrjun 2007 var áhættuálag á skuldabréfum FL Group rétt rúmlega 1% hærra en ríkisskuldabréf með svipaðan líftíma.  Þetta átti sér stað þrátt fyrir að efnahagsreikningur félagsins sýndi augljóslega hversu gírað félagið var.  Þessi hugsun, að krefjast álags sem ekki var í samræmi við áhættu í rekstri, var ríkjandi hjá fjármálafyrirtækjum gagnvart stórum fyrirtækjum.  Bitist var um að fá þau í viðskipti þrátt fyrir að efnahagsreikningar þeirra ættu að hafa verið klár vísbending um að áhættuálagið ætti að vera hærra. 

Þessi nálgun gildir enn gagnvart einstaklingum.  Hægt er enn að fá húsnæðislán á betri vöxtum en þeir vextir sem fást á bókum vegna viðbótarlífeyrissparnaðar.  Þetta hefur verið svona síðan að bankar og sparisjóðir fóru inn á íbúðalánamarkað haustið 2004.  Nú þegar að flestir bankar eru í ríkiseigu hefur dæmið skekkst enn frekar.  Hægt er að fá verðtryggt lán til íbúðakaupa og borga um það bil 4,5% í vexti.  Sami einstaklingur getur aftur á móti átt samsvarandi upphæð inn á vaxtareikningi og fengið þar í kringum 7,5% ávöxtun.  Sé um að ræða fjárhæð uppá 5 milljónir króna er sá einstaklingur að hagnast um 150 þúsund krónur á ári og fær frestun skatts af því í þokkabót.  Þetta eru ágætis rök fyrir því að greiða ekki upp húsnæðislán með viðbótarlífeyrissparnaði.

Það þarf kannski ekki að aðskilja fjármálaþjónustu til að breytta ofangreindu.  Aðskilnaður myndi þó auðvelda röksemdafærslu fyrir slíkum breytingum.

Fjárfestingarbankar

Ólíkt tillögum samræmingarnefndar undir forystu Mats Josefsson varðandi stofnun eignarhaldsfélags í eigu ríkisins væri nýr fjárfestingabanki stofnaður.  Slíkur banki ætti aftur á móti að fara sem fyrst úr ríkiseigu og vera settur í hendur fjárfesta.  Hlutafé væri gefið út fyrir hönd bankans sem snéri fyrst og fremst að rekstri þess.  Fjárfestingarverkefni innan bankans væru fjármögnuð sjálfsstætt með tilliti til atvinnugreina og jafnvel einstakra verkefna.  Skilgreining á hlutverki bankans er einföld, arðsemissjónarmið ráða för.  Pólitísk afskipti verða alltaf hluti af slíkri starfsemi, en með þessu móti væri þau eins takmörkuð og unnt er í smáu þjóðfélagi sem Ísland er.

Það er raunar líklegt að slíkur rekstur verði í framtíðinni meira í formi sjálfsstæðra eignarhaldsfélaga sem skilgreina sig sem fjárfestingabanka.  Ofangreind hugmynd um fjárfestingabanka má útleiða með þeim hætti að þau fyrirtæki sem héldu velli einungis vegna þjóðfélagslegs ábata væru þar áfram inni, þá félög sem hefðu framtíð fyrir sér frá fjárfestingarsjónarmiði einu færu í sjálfsstæð fjárfestingarfélög.  Slík félög sérhæfa sig á ýmsum sviðum og veita nauðsynlegt aðhald á fjárfestingum innan þeirra raða.

Ríkisbanki – „erlendur“ banki – sparisjóðir

Aðskilnaður í fjármálaþjónustu gæti einnig greitt fyrir því að erlendir kröfuhafar hafi áhuga á því að eignast hlut í íslenskum bönkum.  Þess ber að geta að líklegast hafa þeir engan áhuga á því, þeir eru hreinlega neyddir til þess því enginn annar valkostur er í myndinni.  Margir kröfuhafar hreinlega mega ekki eiga í hlutafélögum og slíkt samþykki myndi þá væntanlega flokkast sem „force majore“, það er afleiðingar sem samningsaðilar gátu ekki borið ábyrgð á og því ekki um annað að ræða í óvenjulegri stöðu.

Verði erlendir kröfuhafar neyddir til að eignast hlut í íslenskum banka er eðlilegast að slíkur banki væri í smásölustarfsemi þar sem tryggt væri að ekki væri verið að lána til stærri aðila sem kröfuhafarnir augljóslega hefðu lítin áhuga á að lána.  Sé starfsemi bankans óbreytt þyrftu erlendu kröfuhafarnir stöðugt að fylgjast með hvert væri verið að lána fjármagnið.  Væri starfsemin einskorðuð við einstaklingsþjónustu þyrfti síður að hafa áhyggjur af því og hagnaður slíks banka skilaði sér smám saman aftur til þeirra.

Einn banki gæti verið settur í eigu erlendra kröfuhafa og hinir tveir bankarnir sameinaðir sem einn ríkisbanki.  Ekki mæli ég með því að það jafngildi fjölda uppsagna.  Í stað þess að senda fjölda manns á atvinnuleysisskrá er skynsamlegra að nýta fólk í að aðstoða einstaklinga og minni fyrirtæki við að greiða úr vandamálum sínum í stað þess að vonast eftir einhverri lausn frá alþingi sem næði að ganga fyrir alla.

Að lokum þarf að tryggja að starfsemi sparisjóða haldist traust.  Þrátt fyrir að kostnaður við að halda starfsemi þeirra gangandi sé hár þá er hann lítill miðað við fórnarkostnaðinn sem hlytist við að láta þá fara í þrot.Með þessu er samkeppni fjármálafyrirtækja á einstaklingsmarkaði tryggð og aukin möguleiki á því að erlendir kröfuhafar samþykki að fá banka upp í kröfur sínar.

Breytt mynd óhjákvæmileg

Í framhaldi af þeim umskiptum sem átt hafa sér stað í fjármálaheiminum undanfarna mánuði er óhjákvæmilegt að mikil endurskipulagning sé framundan.  Ísland hefur tekið mestu dýfuna niður á við.  Við höfum aftur á móti bestu tækifærin að umbylta kerfinu með skynsömum hætti.  Látum tækifærið ekki renna úr höndum okkar.