Hvað er?

Titillinn á þessum pistli var eina spurningin sem lögð var fyrir nemendum á lokaprófi í einum heimspekibekknum í háskólanum í Arizona á námsárum mínum þar.  Spurningin virðist vera út í bláinn en er í fjármálum spurning sem of sjaldan er spurð.  Í þeim heimi er of oft gert ráð fyrir að reynsla gærdagsins endurspegli raunveruleika morgundagsins.  Grein mín sem birtist í laugardagsblaði Morgunblaðsins, Viðskiptafræði á rangri braut?, fjallar um einsleitni og skort á gagnrýnni hugsun sem hefur skotið rótum í heimi fjármála síðustu áratugi.  Slíkt á ekki einungis við um bankamenn, heldur einnig alla sem tengjast fjármálum með einum eða öðrum hætti, s.s. eftirlitsaðila og löggjöfina.  Þessi hugsun hefur áhrif á allt þjóðfélagið og í tilfelli Íslands endaði slíkt með hræðilegum afleiðingum, algengasta dæmið meðal einstaklinga er erlendar lántökur.   

Erlend lán

Í greininni kemur fram að algengustu rökin með erlendum lántökum hefðu verið að sérfræðingar vitnuðu í gröf sem gáfu til kynna stöðugleika krónunnar og að allir ráðgjafar og sérfræðingar mæltu með slíkum lánum.  Prósenta sem oft heyrðist sem hámark þess sem einstaklingar gætu til skemmri tapað væri 30%.  Það er sú prósenta sem krónan hafði veikst mest á stuttu tímabili síðustu tíu árin.  Því lengur sem slík þróun á sér stað í hringiðu hárra vaxta og sterkri krónu, þeim mun fleiri fara að trúa því að krónan veikist ekki nema að ákveðnu marki.  Varnaðarorð Warren Buffett um að vera hrædd(ur) þegar að allir aðrir eru bjartsýn(ir) hefðu mátt vera háværari. 

Fortíð – framtíð?

Þetta tengist hugtakinu Value at Risk (VaR) sem reiknar samkvæmt gögnum fortíðarinnar líkur á ákveðnu tapi í eignasafni innan ákveðins tímabils.  Gallinn við VaR er skemmtilega lýst í bók Roger Lowenstein When Genius Failed: The Rise and Fall of Long-Term Capital Management sem fjallar, eins og nafnið gefur til kynna, um sögu vogunarsjóðsins sem byggði velgegni sína á sögulegum líkönum.  Slíkt gekk vel á meðan að markaðir hegðuðu sér eins og þeir gera vanalega.  Þegar að fjárfestar fóru að hegða sér í ósamræmi við markaði hrundu forsendur líkanna þeirra og hófst atburðarrás sem endaði með hruni sjóðsins og litlu munaði að sjóðurinn tæki fjármálakerfi heimsins með sér í fallinu.  Samkvæmt líkönum sjóðsins voru líkurnar á slíku hruni vera svo litlar að lengra tímabil en tilvist jarðarinnar þyrfti til.  Lowenstein líkti VaR nálgun sem tól til að meta áhættu við ljósvita sem veiti skipum stöðugt öryggi, nema hvað að það slokknaði alltaf á honum þegar að óveður skullu á.*

Slíkt óveður skall á síðasta haust.  Þeir sem mesta ábyrgð bera á hruninu hafa stöðugt verið að benda á að sögulegt hrun hafi átt sér stað.  Þó að slík rök hafi eitthvað til síns máls þá er þetta ekki alveg rétt.  Vísitölur hlutabréfa í Bandaríkjunum hrundu með svipuðum hætti árin 2000-2003 og nú nýlega.  Gengi hlutabréfa í tæknigeiranum féllu miklu meira eða um 80%.  Sá maður sem er líklegast þekktastur fyrir að vara við því hruni, Robert Shiller, gaf út skyldulesninguna Irrational Excuberance um miðjan mars árið 2000, þegar að bólan náði hæstu hæðum.  Hann varaði nokkrum árum síðar við því að fasteignabólan sem væri að myndast hefði jafnvel enn verri afleiðingar.  Slíkt sást ekki með tölfræðinni einni saman, fleiri vísbendingar þurfti til.

Spurningar til að nýta þekkingu

 

Í grein minni segi ég að “ef réttar spurningar eru ekki til staðar um vitræna stefnu eru litlar líkur á því að góð tölfræðileg þekking sé að nokkru gagni”.  Þetta þýðir vitaskuld ekki að tölfræði sé óþörf heldur að notkunargildi hennar sé illa nýtt, jafnvel til vansa.  Dæmi um tölfræði notaða með röngum hætti eru vafningar undirmálslána sem þóttu vera tryggir fjárfestingarkostir og fengu gæðavottun hjá öllum matsfyrirtækjum.  Á svipuðum nótum hafa viðskiptafræðideildir í gegnum tíðina lagt mikla áherslu á kennslu fræða sem ekki einungis nýttast illa í hinum raunverulega heimi heldur afvegaleiðir hugsun margra um að fjármálamarkaðir hafi einhverskonar minni um fortíðina, sem þeir hafa ekki.  Það er ekki þar með sagt að ekki sé fjallað um mál með heildrænum hætti í kennslu, þar sem að margir prófessorar hafa misjafna skoðun á gildi sumra fræða sem kennd eru.  Til að uppfylla, hinsvegar, ákveðna (stundum meingallaða) staðla fer of mikil umræða í æfingar sem gera ráð fyrir að fjármálamarkaðir hegði sér samkvæmt bjöllulöguðum líkönum.  Í þessu felst ákveðin þversögn, til að vera samkeppnishæf deild í viðskiptafræðum þarf að kenna ákveðin fræði sem flestir prófessor hafa litla trú á, sé þeim kippt af námskrá er áhætta tekin um viðhorf til gildi námsins.

Svarið

Ég er feginn að hafa ekki tekið prófið í þessum heimsspekibekk því ég hefði svarað eins og langflestir, skrifað heilmikið um allt og ekkert.  Aðeins ein manneskja fékk 10 í einkunn.  Svarið (aðeins 2 orð) sem gaf fullt hús stiga var það sem að allir ættu að spyrja sig stöðugt varðandi fjármál, þ.e., hver veit?

 

*

Nassim Taleb kom nýlega með nokkur rök gegn notkun VaR.  Þau eru:

1. Litið er framhjá reynslu sem byggst hefur upp síðustu 2.500 árin og þess í stað notast við líkön byggð af mönnum sem hafa litla þekkingu í fjárfestingum.

2. Er sýndarmennska því slík aðferðarfræði gefur til kynna að hægt sé að áætla áhættu af sjaldgæfum viðburðum, sem er ómögulegt.

3. Veitir falskt öryggi.

4. Er misnotað af skammtímafjárfestum.

 

Ad hoc endurreisn banka

Ekki þarf mikla þekkingu í stjórnun til að vita að markviss vinna að ákveðnum og skýrum markmiðum veitir betri árangur en að einblína á tilfallandi vandamál hverju sinni.  Orðasambandið Ad hoc er oft notað til að lýsa ómarkvissum vinnubrögðum.  Ad hoc er, því miður, það lýsingarorð sem best lýsir vinnubrögðum við endurreisn íslensku bankanna.  Afleiðingin er að hún dregst ekki aðeins á langinn; tækifæri Íslendinga við að umbylta bankakerfinu með róttækum hætti svo eftir verði tekið, á jákvæðum nótum á alþjóðavettvangi, er að renna okkur úr greipum.

Eignaumsýslufélag

Í febrúar kynnti Mats Josefsson tillögu um að stofna eignarumsýslufélag fyrir þau fyrirtæki sem stæðu höllum fæti.  Þessi leið lá beint við, enda var slík leið farin í Svíþjóð í bankakrísunni í byrjun tíunda áratugarins og þótti gefa afar góða raun (krísan var sambærileg þeirri japönsku á sínum tíma, Japan er enn að vinna sig úr þeirri krísu en Svíar voru komnir á beinu brautina innan við 5 ár). 

Íslendingar virðast hins vegar aðrar hugmyndir og áhyggjur.  Búið er að stofna sérstök eignarhaldsfélög innan allra banka til að leysa úr vandamálum slíkra fyrirtækja.  Eins hafa menn haft gífurlegar áhyggjur af því að pólitík ráði frekar för varðandi hag fyrirtækja í slíku félagi og að fyrirtæki verði ríkisrekin um ókomna tíð (slíkt gerðist ekki í Svíþjóð). 

Niðurstaðan (í dag í það minnsta) er að eignarhaldsfélagið hefur þróast frá því að vera nokkurs konar fjárfestingarfélag sem reynir að skapa virði úr fyrirtækjum sem hægt er að selja á markaði í að verða að einhverju ráðgjafafélagi sem á að samhæfa umsýslu fyrirtækja hjá bönkunum (ég get ekki séð að slíkt einfaldi málin).  Josefsson sagðist opinberlega vera sáttur með þær breytingar en ekki sagði hann aukatekið orð um kosti breytinganna á sínum upprunalegum tillögum.  Raunar hefur hann síðar látið hafa eftir sér að ríkið hafi ekki markað stefnu sem nýr eigandi bankanna og ítrekað nauðsyn þess að stofna eignaumsýslufélag (lesist; ráðgjafafélag er slök hugmynd).  

Einföld lausn fyrir ríkið væri að stofna fjárfestingarbanka.  Markmið bankans væri að endurskipuleggja fyrirtæki, hámarka virði þeirra og selja þau (staðgreiðsla nauðsynleg).  Fyrirtæki sem aðeins skila þjóðfélagslegan ábata væru eftir í bankanum og unnið væri að því að hagræða reksturinn þannig að þau skili viðunandi arði eða yfirtekinn af ríkinu.  Augljóslega eru framtíðarhorfur sumra fyrirtækja það slæm að best er að hætta starfsemi þeirra.

Fjárfestar legðu því fé í þau fyrirtæki sem vert er að halda áfram starfsemi.  Nýir eigendur kæmu að fyrirtækjunum og ríkið myndi þannig selja sinn hlut smám saman (að öllu leyti eða að ákveðnu marki).  Þetta gekk vonum framar í Svíþjóð og hugsanlegt er að endurtaka þann leik á Íslandi.

Aðskilnaður í bankastarfsemi

Ég hef auk þess fjallað töluvert um nauðsyn þess að aðskilja fjárfestingar- og viðskiptabankastarfsemi (m.a. í Morgunblaðinu), en hef lítið séð aðra taka undir þau sjónarmið.  Því kom það mér á óvart að sjá að Orðið á götunni á www.eyjan.is fjallaði um daginn um málið í greininni Áhættusamt bankamódel enn til staðar.  Þar stendur að ..um (er) að ræða banka sem annað hvort eru fjárfestingarbankar eða viðskiptabankar – og jafnvel er rætt um að takmarka heimildir þeirra til að starfa alþjóðlega vegna erfiðleika með eftirlit.  Aðgreining á fjárfestingabanka og viðskiptabanka er víðast að verða ofan í umræðunni.

Orðinu er alveg augljóst að Icesave málið hefði aldrei komið upp ef Landsbankinn hefði annað hvort þurft að vera fjárfestingarbanki eða viðskiptabanki – ef honum hefði verið meinað með lögum að reyna björgun á fjárfestingararmi sínum með misnotkun á viðskiptabankahliðinni (innlán).

Og Orðið á götunni spyr sig af hverju ekki sé búið að loka fyrir það að þetta geti gerst aftur og sú spurning gerist enn ágengari þegar fréttir berast nú af verulegum innlánum MP banka(*).   MP banki var stofnaður 1999 sem verðbréfafyrirtæki og varð fjárfestingarbanki árið 2003 en hóf að taka við innlánum eftir að hann fékk viðskiptabankaleyfi 10. október 2008.

Orðið á götunni spyr í lokin:  Er þetta rétta bankamódelið fyrir Íslendinga?  Ég spyr sömu spurninga, hvað stendur í veginum á því að aðgreina reksturinn? 

The Glass-Steagall Act, lög sem heimiluðu stofnun tryggingarsjóðs Bandaríkjanna, voru gerð samtímis lögum um aðskilnað fjármálafyrirtækja, þ.e. fjárfestingabanka og viðskiptabanka.  Hugmyndin var augljóslega sú að tryggja ætti innstæður fyrir hefðbundinn bankarekstur.   Því miður var slíkur aðskilnaður afnuminn árið 1999 og lög um fjármálafyrirtæki árið 2002 fylgdu þeirri stefnu.  Það tók innan við áratug fyrir þessa breytingu til að ryðja veginn fyrir gjörðum sem kollvörpuðu öllu bankakerfi heimsins með sögulegum hætti.

Nú eru Íslendingar, hvort sem okkur líkar betur eða verr, að endurskipuleggja bankakerfi okkar frá grunni.  Hví notum við ekki tækifærið og lögum þetta grundvallaratriði sem var eitt af helstu ástæðum þess að bankakerfi okkar hrundi?  

Í stuttu máli, þá er að renna úr greipum okkar tækifæri til að nýta almennilega lærdóm Svía og annarra norrænna ríkja (innan við tveggja áratuga gamla) við að vinna sig úr bankakrísu og jafnframt að vera hugsanlega leiðandi í því að bregðast við gjörbreyttum veruleika á fjármálamörkuðum.  Í síðustu viku var haldinn fundur, aðeins fyrir fjölmiðla, um stefnu ríkisins varðandi endurreisn bankanna.  Eiginlega virðist fátt hafa komið fram varðandi heildræna og markvissa stefnu. 

Til að bæta gráu ofan á svart er nú rætt um að ákveðnir sparisjóðir renni í ríkisbanka vegna lánaflækjur í tengslum við stofnfjárútboð.  Sparisjóðsstjórar kannast opinberlega mismikið við slíkar pælingar en ljóst er að skjaldborgin sem lofuð var um sparisjóðina er með því hrunin.  Ef til vill má spyrja sig að því hvort ekki væri búið að eyðileggja sparisjóðina af þeim sjálfum og skjaldborgin hvort sem er verið um ekkert nema ferla og viðskiptavild sem nú eru lítils virði.  Sjálfur tel ég að vernda eigi sparisjóðina og einblína að þeirra (gamla) rekstrarlíkani en mitt gamla sparisjóðshjarta er hugsanlega að leiða mig þar á villigötur. 

Stefnan virðist því einblína á að glíma við tilfallandi mál.  Enginn einstaklingur virðist hafa umboð til að taka á málum og höggva á nauðsynlega hnúta.  Nú er stefnt að því að (þjóf)starta banka á föstudaginn í skugga mikillar óvissu um eignir, rekstrarhorfur og jafnvel lagalega stöðu þeirra (málsóknir eru líklegast óumflýjanlegar).  Því er niðurstaðan hugsanlega sú (vonandi ekki) að endurreisn banka á Íslandi verði þekkt í framtíðinni sem The Icelandic Ad Hoc Banking Crisis Management.  Vonandi kemur eitthvað á jákvæðu nótunum á óvart.

Viðauki - Aðskilnaður í bankastarfsemi og fjárfestingarbanki

Ég hef fjallað ítarlega um kosti þess að aðskilja viðskipta- og fjárfestingarstarfsemi banka (sjá tengla vinstra megin á síðu undir Endurreisn banka) og að stofna nýjan (fjárfestingar)banka.  Fjárfestingarbankinn svipar til eignahaldsfélagins en ég tel að útfærsla mín taki á þær áhyggjur sem menn hafa um að fyrirtæki innan bankans verði hluti af pólitískri refskák (sjá tillögur hér).   Til að takmarka endurtekningar fer ég aðeins yfir helstu atriði:

a. Með því að aðskilja rekstur fjárfestinga frá hefðbundinni inn- og útlánastarfsemi næst aukið gagnsæi með minni óvíssu varðandi eignir á augabragði.  Stjórnendur banka geta einbeitt sér að því að veita almennilega þjónustu við almenna bankastarfsemi í stað þess að vera sífellt að vinna úr flækjum núverandi fjárfestingasafna (slík söfn væru skuldabréf (**) og hlutabréf í fyrirtækjum). 

b. Íslensk stjórnvöld myndu með slíkum aðskilnaði senda skýr skilaboð til heimsins að okkur sé alvara í því að laga hluta af því sem aflaga fór.  Ríkisábyrgð innstæðna takmarkast þannig við ábyrga inn- og útlánastarfsemi.  Verið er þá að fjármagna gegnsæ útlán og auðvelt er að skilja áhættuna við slíka tryggingu.  Aukið gegnsæi minnkar óvissu, sem leiðir til betri vaxtakjara.

c. Fjárfestingarbanki myndi skiptast í nokkur svið eftir atvinnugreinum.  Fjármagn lagt í verkefni væri einfaldlega með ákveðna ávöxtunarkröfu og fjárfestar vissu áhættuna.  Ef verkefni ganga vel er ávöxtunin góð, ef ekki, þá veitir fjárfestingin slaka ávöxtun, engin ríkisábyrgð. 

(*) Ég hef mikla trú á Margeiri Péturssyni.  Hins vegar hef ég óskýra mynd af stöðu MP banka.  Bankinn hefur verið að hasla sér völl í baltnesku ríkjunum, þar sem að efnahagurinn hefur hrunið með svipuðum hætti og hérlendis.  Ég efast um að þessi mikla aukning innlána væri til staðar ef ríkisábyrgð væri ekki til staðar, líklegt er að fáir myndu leggja fé inn í bankann í núverandi mynd án hennar. 

Það er ótrúlegt að enn sé verið að veita ríkisábyrgð á jafn ógegnsæja starfsemi sem MP banki er.  Aðskilja þyrfti fjárfestingararm bankans frá hefðbundinni viðskiptaþjónustu til að réttlæta slíka ábyrgð.  Hér er ég að endurtaka mig, hví er verið að veita ríkisábyrgð á innstæðum sem eru að fjármagna svarta kassa íslensks bankakerfis?

(**) Ég skilgreini skuldabréf sem stór útlán í víðum skilningi, þ.e. skuldabréf, breytanleg skuldabréf, yfirdráttarheimildir, osfrv. 

Íslenska efnahagsundrið - bókaumfjöllun; traust skiptir (aftur) öllu máli

Flóð bóka í tengslum við hrun íslenska efnahagsundursins á sér nú stað og verður ekki lát á slíkum verkum næstu mánuði og ár.  Þær bækur sem nú eru fáanlegar eru hnitmiðaðar, ólíkt því sem oft gerist þegar að bækur eru skrifaðar skömmu eftir atburði og einblína oft á ýmis smáatriði sem síðar skipta litlu máli.   

Bæði Hrunið og Íslenska efnahagsundrið -  Flugeldahagfræði fyrir byrjendurhafa verið gagnrýnd fyrir að skorta vandvirkni í prófarkalestri og nokkur meinleg mistök hafa slæðst inn (Guðni TH. Jóhannesson, höfundur Hrunsins, gerði grín að villunum á fyrirlestri í tilefni útgáfunnar).  Þetta er reyndar ekki ólíkt þeim mismun sem er á vinnubrögðum á bloggsíðum annars vegar og efnis sem birtist í blöðum hins vegar. Hvað máli skiptir er að koma upplýsingum hratt á framfæri til þess að veita mikilvægt innlegg inn í núverandi umræðu. Hvað varðar bloggsíður þá er líklega um meira umburðarlindi að ræða  hvað varðar villur heldur en með prentmiðla og útgefnar bækur (sjálfur er ég stöðugt að leiðrétta villur eftir að birting hefur átt sér stað). 

Þessar bækur sem koma út nú verða líklega lesnar upp til agna af þeim sem kaupa þær, sem verður líklega ólíkt bókunum sem koma út fyrir jólin en eins og margir þekkja er jólabókum skilað eða þær liggja ólesnar upp í hillu.  Þær bækur sem koma út nú eru, þrátt fyrir sína annmarka, rit sem skipta ekki miklu máli í framtíðinni því þær koma til með að móta þekkingu okkar og skoðanir varðandi hluti sem við höfum þó nýlega upplifað.

Íslenska efnahagsundrið, sem Jón Fjörnir Thoroddsen bæði skrifar og gefur út, einblínir á forsögu hrunsins varðandi fjármálagjörninga og dregur svo saman marga þætti sem ollu því að allt endaði illa.  Jón er afar opinskár í umræðu sinni varðandi marga þætti og er frásögnin beinskeytt, allt að því köld.  Hann hefur tæplegast aflað sér marga vini með útgáfu þessarar bókar og það má sérstaklega hrósa honum fyrir hugrekkið að þora að segja hlutina eins og þeir eru.  Því miður er það því svo að flest af því sem Jón ritar er satt og rétt, þó svo að deila megi um einhver atriði.  Efnistök eru víðfeðm en  Jóni tekst að skapa heildarmynd um þá þróun sem átti sér stað .  Við lestur bókarinnar er ekki annað hægt en að spyrja sjálfan sig hvernig hægt hafi verið að efast um að þetta gæti endað öðruvísi en með skelfingu.

Rétt er að það komi fram að ég þekki Jón og get t.d. sagt að hann var sá fyrsti sem ég heyrði spá um margt af því sem fór til verri vegar, til að mynda fall Eimskips og Stím hneykslisins. 

Margt af því sem fram kemur í bókinni er ekki nýtt.  Hefur þetta verið gagnrýnt en ég tel þetta vera að hluta til af því að kynning bókarinnar hefur verið aðeins misvísandi, maður hefði getað ætlað af auglýsingum að Jón kæmi fram með nýjar upplýsingar sem yllu skjálfta.  En styrkur bókarinnar liggur ekki í því heldur að draga saman það sem vitað var fyrir og draga af því ályktanir sem eru mikilvægt innlegg í þá umræðu sem er að fara fram í þjóðfélaginu núna.  Tíundi kafli, Tapið, er gott dæmi um slíkt.

Bókin dregur einnig fram atriði sem ég vissi ekki um eða hafði hreinlega gleymt.  Eitt þeirra er fjármögnun Eglu á kaupum í Búnaðarbankanum með láni frá Landsbankanum, sem var auðvitað hluti fléttunnar á yfirtöku Kaupþingsmanna á bankanum.  Jón leggur fram tilgátu um að öll kurl séu þar ekki enn komin til grafar.  Þessi lesning er enn áhugaverðari í ljósi nýrra upplýsinga um lán sem Búnaðarbankinn veitti til Björgólfsfeðga til að kaupa sinn hlut í ...Landsbankanum.  Þetta veitir vissulega skilgreininguna að búa til pening úr loftinu einu nýja merkingu.

Jón er afar gagnrýnin á fjárfestingarstefnu lífeyrissjóða.  Telur hann að lífeyrissjóðir hafi brugðist illa í fjárfestingum sínum.  Nýlegar upplýsingarstaðfesta enn frekar gagnrýni hans, en LSR og LIVE virðast hafa sett um hálft prósent af eignasafni sínu í skuldabréf í Samson.  Jón furðar sig á því að ekki sé meiri áhersla á erlendar fjárfestingar og bendir máli sínu til stuðnings að norski olíusjóðurinn fjárfesti einungis erlendis.  Dregur hann í stuttu máli svipuð rök og ég bar varðandi fjárfestingarstefnu lífeyrissjóða hér.

Eftirmálinn er meðal því besta sem skrifað hefur verið um íslenska efnahagsundrið og vel þess virði að lesa oftar en einu sinni.

Bækurnar Hrunið og Íslenska efnahagsundrið hafa báðar titla sem vísa í almenna umræðu um atburði síðustu ára.  Útgáfa bókanna hafa fest orðanotkunina enn frekar í sessi.  Bækurnar eru einnig eins og ákveðið tvíeyki.  Upphaflega átti Ólafur Ísleifsson að vinna með Guðna að Hruninu og bæta við fjármálalegu hliðina.  Vegna stjórnarsetu í nýja Íslandsbanka varð Ólafur að hætta við þátttöku og er sú bók því fyrst og fremst sögulegt rit.  Íslenska efnahagsundrið fyllir þá eyðu í Hruninu. 

Íslenska efnahagsundrið er því ekki einungis verðugt rit í sjálfu sér heldur einnig nauðsynlegur lestur samhliða Hruninu.  Bókin sjálf er glæsileg og greinilega mikið lagt í útlit hennar, en umbrot bókarinnar er aftur á móti ekki nógu gott*.  Ég mæli með báðum bókum í sumarfríinu.

*Bætt við eftir að athugasemd barst

IceSave og tryggingarsjóður innstæðueigenda - spurningar

Skýrslan Tryggingarvernd innstæðueigenda og fjárfesta sem Hallgrímur Ásgeirsson skrifaði árið 2005 er áhugaverð lesning í dag.  Það sem vekur mesta eftirtekt hefst á síðu 10. í skjalinu í kaflanum Fjárhæð til greiðslu.  Þar er umræða um hvað gerist ef eignir viðkomandi deildar sjóðsins hrökkvi ekki til að greiða heildarfjárhæð tryggðra innstæðna...

Í svari til Jóhönnu Sigurðardóttur, núverandi forsætisráðherra, kemur fram að hrein eign Tryggingarsjóðs myndi hvergi nægja til að tryggja öllum innstæðueigendum og fjárfestum lágmarkstryggingarvernd ef á hana reyndi á einum og sama tíma.  Síðan segir:  Þessi niðurstaða á ekki að koma á óvart.  Hún er í samræmi við þann skilning að baki núgildandi lögum að nánast útilokað er talið að svo alvarlegt ástand skapist í fjármálakerfinu að 1% af meðaltali tryggðra innstæðna myndi ekki nægja til að standa skil á lágmarkstryggingarvernd.

Í lokaorðum stendur að sjóðnum er ekki ætlað að tryggja öllum innstæðueigendum og fjárfestum fulla vernd fyrir tjóni sem kann að hljótast af áföllum í fjármálakerfinu.  Bent er á að slíkt auki freistnivanda (moral hazard).

Flestir sem tekið hafa þátt í umræðunni um IceSave hafa komið með svör.  Ég ætla að varpa fram spurningum.

Er ofangreind grein einhverskonar staðfesting á því að okkur beri ekki að greiða IceSave skuldbindingar umfram þá upphæð sem á að vera til staðar í tryggingarsjóðnum?  Er ég að misskilja eitthvað?

Breyttu neyðarlögin hugsanlega þessum skilningi?

Geta Bretar og Hollendingar einhliða greitt hærri upphæðir en sem nemur lágmarkstryggingu til innstæðueigenda innan landamæra þeirra og fengið hluta af þeirri greiðslu úr þrotabúi Landsbankans? (Sjá umræðu hjá Pétri Richter)

Ef svarið er já við ofangreindri spurningu, er verið að vísa í laganna bókstaf þegar að slíkt hentar en tilgangur laga það sem gildir varðandi ábyrgð okkar til greiðslu á IceSave?

Því meira sem ég kynni mér þetta mál aukast efasemdir mínar um að Íslendingum beri skylda til að greiða þessar skuldir.  Með þessu er ég ekki að segja að við berum ekki ábyrgð á orðnum hlut og teldi það vera ósvífið að ábyrgðin takmarkist við það 1% sem leggja átti í tryggingarsjóð. 

Hef lítið skrifað á bloggi undanfarið því ég er að einbeita mér að skrifum á Masters ritgerð.  Lít ég t.a.m. á stöðu Íslands í framhaldi af bankahruninu.  Bráðabirgðaniðurstöður eru ekki uppörvandi.  Jafnvel þó að Ísland þurfi ekki að borga krónu, evru né pund vegna IceSave er staðan engu að síður napurleg.  Verri en ég hélt áður en ég hóf rannsóknir.

 

Viðhorf og grúsk - IceSave PR

Í nýlegri grein spurði ég hvernig talan 650 milljarðar hafi verið fengin sem skuld okkar í IceSave málinu?  "Tryggðum við að meðaltali u.þ.b. 90% af hámarksupphæð allra reikninga?  Ég verð að játa, því meira sem ég kynni mér þetta mál, þeim mun verr skil ég það.  Eru öll púsl á borðinu?"

Pétur Richter bætir mörgum púslum við í nýrri samantekt um málið.  Hann leitast fyrst og fremst við að svara grundvallar spurningum varðandi upphæðir en lætur þras um lögfræðihlutann að mestu eiga sig.  Hún er vönduð, laus við upphrópanir og er verðug lesning (skilningur minn um málið jókst mikið við þennan lestur).  Með hans leyfi birtist hún hér.

Einn laugardagsmorgun í byrjun júní setti ég upp lítið Excel-skjaltil að reyna að reikna út vænta skuldbindingu vegna IceSave-samningsins. Síðan þá hafa vangaveltur mínar undið upp á sig og er svo komið að ég tel rétt að taka saman smá samantekt yfir helstu staðreyndir varðandi þennan samninginn.

Ástæða þess að ég fór út í að reyna að meta skuldbindinguna vegna IceSave er að eftir 12 ára starf í banka tel ég mig vera farinn að skilja áhrif vaxta á skuldir. Þetta virtist eitthvað vefjast fyrir stjórnvöldum þar sem þau kynntu væntanlega skuld okkar vegna IceSave alltaf sem X ma.kr auk vaxta. Vitandi það að "auk vaxta" væri líklega hærri upphæð en skuldin reiknaði ég þetta út, og má sjá nýjustu niðurstöðu í næsta Note frá mér.

Eftir að hafa reiknað út skuldbindinguna, fór ég að velta fyrir mér þessum góðu eignum í Bretlandi sem ættu að koma á móti skuldinni. Alltaf var talað um eignasöfn í Bretlandi, en eftir smá grams á netinu fann ég kynningu á efnahagsreikningi Landsbankans sem birt var í febrúar en miðaðist við 14. nóvember 2008. Þá kom tvennt í ljós

1) Eignirnar eru að stærstum hluta útlán og þá til innlendra aðila (en í gjaldeyri)
2) Eignirnar eru metnar um 1.195 ma.kr.

Mér létti mjög við þetta þar sem þetta leit ekki illa út á þessum tímapunkti. Eignir upp á 1.195 ma.kr. en skuldbinding upp á tæpa 700 ma.kr. Það þyrfti að verða gríðarlegur eignabruni hjá Landsbankanum til að við fengjum ekki allt upp í skuldbindinguna.

Eina sem truflaði mig var að Jóhanna forsætisráðherra var alltaf að tala um að samninganefndin gerði ráð fyrir að 75% næðist upp í skuldbindinguna með eignum Landsbankans, og að virt ensk endurskoðunarskrifstofa hefði eftir skoðun á lánasafninu komist að þeirri niðurstöðu að það næðust jafnvel 95%.

Hvernig gátu 1.195 ma.kr. eignir lækkað í 525 ma.kr (75%) til 665 ma.kr. (95%) á ekki lengri tíma?

Þegar hér var komið í sögu var ljóst að það þyrfti að birta samninginn, ekki seinna en strax. Það var eitthvað sem ekki stemmdi.

Það fóru á þessum tímapunkti að leka valdar fréttir um samninginn (t.d. að það væri ákvæði um endurskoðun og nýtt mat á eignasafninu)

Þann 11. júní síðastliðinn birtist síðan í vefriti fjármálaráðuneytisinssmá frétt um samninginn þar sem aðallega var verið að réttlæta 5,55% vextina á lánið. Það sem var skondið nið þessa umfjöllun var að þar voru lánin allt í einu orðin hærri í erlendum myntum (GBP og EUR) en þegar samningurinn var kynntur. Hvað var eiginlega í gangi. Vissu menn ekki hvað þeir voru að skrifa undir?

Þann 15. júní fóru ýmsir að hafa samband við mig sem eru mun lögfróðari en ég og benda mér á tvennt. Annars vegar að vegna laga um slitastjórnir væri varla hægt að borga inn á IceSave lánið með eigum Landsbankans fyrr en í fyrsta lagi eftir kröfulýsingarfrest (sem er í nóvember 2009) Hins vegar er það óvissa um hvort hægt væri að nota eigur Landsbankans til að greiða vextina af láninu, þar sem þeir falla ekki undir forgangskröfur.

Reyndar er það svo að nýlegar breytingar á lögum um fjármálafyrirtæki heimila að greiða fyrr út forgangskröfur en þá þarf að vera vissa fyrir því að greiða út allar jafnar forgangskröfur að fullu eða að jöfnu. Því er ennþá möguleiki á að skilanefnd Landsbankans geti byrjað að greiða inn á samninginn áður en kröfulýsingarfrestur rennur út, þ.e. ef IceSave samningurinn verður samþykktur.

Á þessum tímapunkti (16. júní) brást mér þolinmæði og sendi öllum alþingismönnum Íslands tölvubréfþar sem ég setti fram nokkrar spurningar og staðreyndir varðandi IceSave samninginn. Viðbrögð voru þokkaleg, sérstaklega frá VG.

Þann 18. júní var síðan rætt um samninginn á Alþingi. Í þeim umræðum kom meðal annars fram að forsætisráðherra teldi að samningurinn ætti að bæta lánshæfismat landsins, sérstaklega þar sem fjármálaráðuneytið og Seðlabankinn hefðu sagt það. Það hafði reyndar láðst að spyrja lánshæfismatsfyrirtækin sjálf.

Þetta er gríðarlega mikilvægt atriði, þar sem erlendar skuldir, bæði ríkis og ekki síst opinberra fyrirtækja eins og Landsvirkjunnar og Orkuveitunnar, eru verulegar og lánshæfismat ríkisins er einu skrefi fyrir ofan ruslbréf (e. junk bond). Fari lánshæfismat ríkisins niður í rusl, getur það haft ófyrirsjáanlegar afleiðinga, svo sem að margir fjárfestar megi hreinlega ekki eiga skuldabréf/skuldir þessara fyrirtækja.

Þennan dag var síðan tilkynnt að birta ætti samninginn. Eftir að hann var síðan birtur upphófst heljarmikill sirkus varðandi lögfræðina bak við þennan samning, en þar sem ég er bara vesæll verkfræðingur og bankamaður reyndi ég að sneiða framhjá þeim umræðum. Forsendur útreikninga minna stóðust ágætlega, en sumt var nokkuð óljóst í samningnum (eða ég svona lélegur í ensku lagamáli)

Ég var ennþá að klóra mér í hausnum yfir því af hverju 1.195 ma.kr. eignir dygðu ekki fyrir 700 ma.kr. skuld. Eftir að hafa verið í viðtali í Speglinum á Rúv vegna þessa máls fórust mér að berast hinar ýmsu upplýsingar úr stjórnkerfinu og fjármálakerfinu um samninginn og hvernig raunverulega hann virkaði.

Til dæmis fékk ég loksins skýringu (sjá neðst í forsendum)á því af hverju 1.195 ma.kr. eignir duga ekki fyrir 700 ma.kr. skuld. Það er af því að Bretar og Hollendingar eiga líka forgangskröfu á eignirnar fyrir því sem þeir tryggðu umfram innistæðutryggingu samkvæmt tilskipun ESB. og því fengju þeir í raun ca. 630 ma.kr. forgangskröfu í eignirnar á móti 700 ma.kr. kröfu okkar, en þessar kröfur væru jafnréttháar.

Það þýðir á mannamáli að það er ekki krækiber í helvíti að það náist að borga upp alla skuldbindinguna og hvað þá vexti.(afsakið orðalagið)

Fram að þessum tímapunkti var ég á því að við þyrftum að taka þessa skuldbindingu á okkur þar sem kostnaðurinn við að hafna ríkisábyrgðinni og þar með samningum væri of há vs. að samþykkja samninginn. Þarna snérist ég alveg. Þessi samningur gerir ekkert annað en að lengja í hengingarólinni, eða eins og einhver kallaði samninginn "stærsta kúlulán sögunnar".

Ég fékk líka upplýsingar fyrir helgi um að eitthvað væri bogið við túlkun stjórnvalda á skýrslu "virtu ensku endurskoðunarskrifstofunnar" á eignasafni Landsbankans. Ég sendi nokkrum þingmönnum tölvupóst.

Eitt mega stjórnvöld eiga. Þann 21. júní voru loksins komnar mjög ýtarlegar upplýsingar inn á island.isum samninginn, skýringar, fylgiskjöl og Q&A. Þar á meðal var hin margrædda skýrsla "virtrar enskrar endurskoðunarskrifstofu" og viti menn. Þetta er skýrsla um hvernig sveitarfélög eigi að fara með kröfur sínar á hendur íslensku bönkunum og dótturfélögum þeirra. Á einni blaðsíðu af 15 kemur fram að þeir hafa notað sömu kynningu og ég fann á netinu um eignir Landsbankans og reiknað sig fyrst í 90% heimtur upp í skuldir (1.330/1.195=90%) en vegna óvissu um verðmat á eignum milli gamla og nýja Landsbankans gáfu þeir sér að þetta gæti hækkað í 100%, en tóku síðan meðaltalið og fengu 95%. Ég hefði geta metið þetta á 5 mínútum.

Þannig var nú það, upplýsingarnar frá virtu ensku endurskoðendunum voru í raun unnar upp úr glærukynningu Landsbankans en ekki eftir skoðun á þessum blessuðu eignum sem eiga að standa bak við þetta. Erum við þá komin í hring?

Stjórnvöld virðast líka hafa gleymt að lesa alla skýrsluna. Á blaðsíðu 13 er farið yfir áhættuþætti varðandi mat á hvað fáist upp í skuldbindinguna. Þar kemur fram að það sé líklegt að aðrir kröfuhafar fari í mál til að reyna að fella neyðarlögin (þar sem innlán voru sett í hóp forgangskrafna) og ef þau falli er líklegt að það fáist eingöngu 33% upp í kröfuna !!!

Þann 22. júní var haldinn fundur í efnahags- og skattanefnd þar sem umræðuefnið var IceSave samningurinn. Var skilanefnd Landsbankans boðið. Þar var síðan staðfest það sem ég hafði verið að velta fyrir mér, þ.e. vextir af láninu eru ekki forgangskröfur og falla að fullu á íslenska ríkið og að við deilum aðgangi að eignum Landsbankans með hinum forgangskröfuhöfunum (Bretum og Hollendingum).

Þetta er sem sagt samantektin á IceSave farsanum séð frá mínum bæjardyrum. Einhvern veginn hefur sú tilfinning mín vaxið að kostnaðurinn og áhættan við að hafna ríkisábyrgðinni og þar með fella þennan samning hafi minnkað í hlutfalli við kostnað og áhættu við að samþykkja samninginn. Einhvern veginn fær maður það á tilfinninguna að þessi samningur geri ekkert annað en að lengja í hengingarólinni. Það verður reyndar spennandi að sjá lagafrumverpið sem lagt verður fram á Alþingi varðandi ríkisábyrgðina, en þá hljóta stjórnvöld að koma með útreikninga á getu þjóðarbússins til að standa við samningana. Eitt sem þarf að varast við slíka kynningu er að það er rangt að bera greiðslugetuna saman við landsframleiðslu, heldur þarf að bera hana saman við afgang af erlendum viðskiptum okkar, því við verðum að greiða þetta í gjaldeyri, ekki íslenskum krónum.

Svona er málið fram á þennan dag séð frá mínum bæjardyrum. Ég mun halda ótrauður áfram að djöflast í þessu máli. Nú voru að berast upplýsingar um að ríkisábyrgðin yrði lögð fyrir Alþingi á föstudaginn. Spurning um að mæta á pallana?

Hetty Green - Nornin á Wall Street

Í dag er kvenréttindadagurinn, í tilefni þess að íslenskar konur hlutu kosningarétt á þessum degi.  Töluvert hefur verið rætt um að karllæg áhrif hafi verið stór þáttur í hruni íslensks fjármálalífs.  Spyrja þarf hins vegar, hvað eru karllæg áhrif?   

Auðvitað er óeðlilegt að fáar konur eru og voru sýnilegar í efstu stöðum fjármálafyrirtækja.  Það er á sama tíma ekki rétt að alhæfa um allar konur, eða karla, út frá svona þröngu sjónarmiði. 

Áhugavert er að skoða sögu Hetty Green, ríkustu bandarísku konu sögunnar en kvenlæg gildi voru tæplegast í fyrirrúmi hjá henni.  Þessi umfjöllun mín um ævisögu hennar birtist fyrir nokkrum árum síðan en ætti að vera enn áhugaverðari fyrir flesta Íslendinga í dag. 

Í tilefni af kvenréttindadeginum má kannski benda á samanburð í lok greinarinnar sem ég geri á Hetty og Warren Buffett, persónur sem líkjast að mörgu leyti, en hennar er minnst sem nornar en honum er oft lýst sem vitring.

Nornin á Wall Street

 

Oft er bent á ósýnileika kvenna í almennri umræðu, bæði í fjölmiðlum sem fjalla um viðburði líðandi stundar og í sögubókum. Hetty Green er líklega eitt besta dæmið um það hvernig ritarar móta söguna oft með því að draga úr vægi kvenna og jafnvel ýkja ákveðnar staðalmyndir um þær sem veita villandi sýn um raunveruleikann.

Árið 1996 gáfu Micheal Klepper og Robert Gunther út bókina The Wealthy 100. Í bókinni leitast höfundar við að áætla ríkustu einstaklinga í sögu Bandaríkjanna. Erfitt er að meta slíkt vegna þess að virði eigna, hvort sem er verðbréf, fasteignir eða aðrar eignir, er síbreytilegt hugtak, jafnvel í fjármálageiranum. Því brugðu höfundar á það ráð að meta eigur fólks þegar eignir þess voru sem mestar í hlutfalli við landsframleiðslu á þeim tímapunkti.

Samkvæmt þeirra útreikningum var John D. Rockefeller ríkasti einstaklingur sögunnar sem árið 1937 átti eigur sem námu um 1/65 af þjóðarframleiðslu Bandaríkjanna. Tveir samtíðarmenn eru á listanum, Bill Gates hjá Microsoft er númer 31 og ofurfjárfestirinn Warren Buffett er í 39. sæti. Þeir eiga það reyndar nýverið sameiginlegt að einbeita sér saman við góðgerðarmál. Mitt á milli þeirra í 36. sæti má sjá einu konuna á listanum, en ólíkt vinsælum staðalmyndum um konur sýndi hún góðgerðarmálum lítinn áhuga. Virði eigna hennar þegar hún lést nam rétt tæplega 1/500 af landsframleiðslu ársins 1916. Verðmæti þeirra uppreiknað til dagsins í dag væri vel rúmlega 100 milljarðar króna. Þrátt fyrir að vera eina konan á listanum er Hetty Green nánast óþekkt nafn í annálum fjármálaheimsins.

Nýlega kom út ævisaga hennar eftir Charles Slack sem heitir einfaldlega Hetty. Titillinn vitnar í nafnið sem flestir tengdu við hana, sem er vísbending um hversu þekkt hún var meðal samtíðarmanna sinna. Slack hefur gert nokkra bragarbót á þessu minnisleysi samtímans enda hefur bókin vakið töluverða athygli og auk þess sumpart leiðrétt aðeins hina afar neikvæðu goðsögn varðandi Hetty. Hinn 3. júlí verða 90 ár frá láti hennar og er það verðugt tilefni að fjalla um Hetty og þessa bók.

 

Grunnur að goðsögn

Henrietta Howland Robinson fæddist í New Bedford í Massachusetts-ríki árið 1834, tæplega 130 árum áður en Warren Buffett keypti þar vefnaðarverksmiðjuna Berkshire Hathaway sem fjárfestingarfélag hans er kennt við í dag. Bærinn var þá þekktur fyrir hvalveiðar enda var þar helsta slíka höfnin á norðausturströnd Bandaríkjanna, sem á þeim tíma skipti miklu máli vegna olíunnar sem fékkst úr hvölum (þetta er áður en hún var boruð úr jörðinni). Fjölskylda hennar hagnaðist vel á hvalaiðnaðinum og var því afar vel efnuð. Lítið fór þó fyrir ríkidæmi hennar, enda fylgdi hún kvekaratrú þar sem áhersla er lögð á einfalda lifnaðarhætti. Trúarskoðanir kvekaratrúfélagsins gengu í berhögg við viðurkenndar skoðanir um samskipti manna og Guðs sem ríktu í Bandaríkjunum á þessum tíma og að auki þótti margt í fari þeirra vera sérlundað. Ofsóknir í garð þeirra leiddu meðal annars til stofnunar nýlendu þeirra í New Bedford. Margir kvekarar urðu auðugir sem trúlega má að einhverju leyti þakka þeirri naumhyggju sem þeir aðhylltust í sínu daglega lífi. Þessi velgengni skapaði ákveðna mótsögn því að margir þeirra urðu moldríkir og vissu vart hvað gera ætti við auðinn. Hetty var ekki sögð vera sérstaklega trúuð en þessi bakgrunnur skýrir að sumu leyti mótun þeirrar persónu sem átti síðar meir eftir að heilla almenning. Hún einkenndist af hörku í viðskiptum, söfnunaráráttu á peningum sem hún naut engan veginn að eyða, fyrirlitningu á þeim sem gerðu slíkt og jafnframt að stöðugri áherslu á fátækt og auðmýkt.

Grunnur að auðæfum Hetty var arfur frá föður hennar, en hún var eina barn foreldra sinna sem náði að vaxa úr grasi. Hetty fékk jafnframt arf frá móðursystur sinni sem var barnlaus. Á þeim tíma fengu flestar konur engu ráðið um fjárfestingar sem tilheyrðu þeim, enda litið á þær sem ósjálfbjarga og óskynsamar. Talið var að í tengslum við fjármál væri konum sérlega hætt við taugaveiklun og þeim því talið fyrir bestu að fá ákveðnar jafnar greiðslur. Hetty las hins vegar fjármálatíðindi fyrir föður sinn frá blautu barnsbeini og sá um bókhald fjölskyldunnar sem ungur táningur. Hún hafði jafnframt um langt skeið ávaxtað sitt eigið fé vel og var skiljanlega hvorki á því að aðrir fengju neitt af arfinum né síður hafði hún áhuga á að aðrir stjórnuðu umsýslu hans.

Með mikilli hörku sá Hetty til þess að frænka hennar arfleiddi hana sjálfa að nánast öllum arfi fjölskyldunnar, í stað þess að láta hann renna til líknarfélaga, vina eða annarra ættingja. Þeir sem sáu um umönnun frænkunnar fengu hana þó til að breyta þeirri erfðaskrá og rýra hlut Hetty verulega samhliða því að auka þeirra eigin hlut töluvert. Hetty tókst þó með ótrúlegum klækjabrögðum að koma stórum hluta arfsins í sína umsjá og virtist fátt heilagt í þeim efnum. Ekki aðeins beitti Hetty öllum þeim brögðum sem nauðsynleg voru meðan móðursystir hennar var enn á lífi heldur einnig eftir dauða hennar. Var hún t.a.m. grunuð um skjalafals en með her lögmanna fékk hún mörgum, þó ekki öllum, kröfum sínum framgengt.

 

Fjárfestingar

Hetty sýndi snemma mikla kænsku í fjárfestingum þó svo að hún einblíndi að mestu á áhættulítil verðbréf. Fram kemur í bók Slacks hvernig hún nýtti sér oft neikvæða umræðu til að fjárfesta í slíkum verðbréfum sem voru sérlega lágt metin vegna tímabundins tíðaranda. Fjárfestingarstefnu hennar mætti lýsa á almennum nótum sem varkárri en hún var þó ávallt tilbúin að nýta tækifæri til að kaupa stöndug verðbréf þegar ofsahræðsla greip um sig á verðbréfamörkuðum. Hún skuldaði aldrei peninga og átti reyndar ávallt peninga á hliðarlínum þannig að á slíkum tímum gat hún keypt verðbréf sem skuldugir fjárfestar neyddust til að selja á tombóluverði. Það er merkilegt að hún fjárfesti nánast einungis í fasteignum og skuldabréfum en lét hlutabréf eiga sig.

Slack bendir á að í nokkur ár eftir borgarastyrjöldina þóttu ríkisskuldabréf ótraust. Hetty nýtti tækifærið og keypti stöðugt ríkisskuldabréf svo mánuðum skipti enda taldi hún með réttu að lítill grundvöllur væri fyrir almennt viðurkenndum getgátum um að ríkisstjórnin gæti ekki staðið í skilum vegna kostnaðar stríðsrekstrarins. Önnur dæmi eru lán hennar til New York-borgar á erfiðum tímum og fjárfestingar og lánveitingar hennar þegar ofsahræðslan á verðbréfamörkuðum reið yfir árið 1907. Hún þótti auk þess hafa nef fyrir því hvenær slíkar fjárfestingar urðu eftirsóttar og þá seldi hún gjarnan. Hún varð einnig fljótlega tengd margskonar fasteignabraski, þar sem hún lánaði oft með veðum í fasteignum og hélt almennt þeim eignum sem féllu henni í skaut vegna vangoldinna skulda. Hún hafði jafnan þann háttinn á að hún hélt fasteignunum lítt við heldur lét þær hækka í virði einfaldlega vegna þess að lóðirnar sem þær voru á urðu oft verðmeiri en fasteignirnar sjálfar. Á þessu tímabili kom mikill straumur innflytjenda til Bandaríkjanna sem jók stórlega eftirspurn eftir lóðum. Þó að Slack lýsi í stórum dráttum hvernig Hetty stóð að fjárfestingum sínum skortir nákvæmari lýsingar á þeim. Það væri áhugavert að vita hvernig ákveðnar fjárfestingar skiluðu sér vegna þess að hér er um að ræða ríkustu konu sögunar. Hugsanlegt er þó að slíkar upplýsingar fyrirfinnist einfaldlega ekki lengur.

 

Litrík ævi

Það var ekki einungis auður hennar sem gerði Hetty að þeirri goðsögn sem hún varð í lifanda lífi. Persónulegt líf hennar og lifnaðarhættir voru á tíðum lyginni líkastir. Hún giftist þekktum verslunarmanni og fluttist eftir nokkurra ára dvöl í Evrópu til heimabæjar hans. Fólk þar bjóst við hefðarfrú en fékk í þess stað konu sem reifst og skammaðist við tengdafjölskyldu sína, þjónustufólk og aðra heimamenn. Sérstaka athygli vakti sá siður hennar að prútta stöðugt við verslunarmenn um verð vara og kaupa helst ódýran mat, t.a.m. mulið kex í poka.

Eiginmaður hennar, sem hún krafðist að skrifaði undir samning um aðskildan fjárhag fyrir brúðkaup þeirra, varð gjaldþrota vegna glæfralega viðskipta. Áður en kom til gjaldþrots hafði Hetty sjálf þó reynt að gera bankann sinn gjaldþrota vegna skulda hans því að hún vildi taka sinn pening út, sem var stærsta innstæðan. Ekki hefði neitt fengist upp í skuldir hans hefði hún fengið sínu framgengt og tekið peninginn út því bankinn hafði ekkert annað fé milli handanna. Með góðum lögfræðingi tókst bankanum að fá Hetty til að gera upp skuldir hans en lengi vel reyndi hún að ná sér niðri á þeim einstaklingum. Reyndar voru lögfræðingar stöðugur fylgifiskur hennar, enda var hún stöðugt í réttarsölum vegna ýmissa mála, m.a. fyrrverandi lögfræðingar til að innheimta greiðslu vegna vinnu sinnar.

Það sem gerði Hetty þó frægasta, jafnvel meira en auður hennar einn sér, voru nánasarlegir lifnaðarhættir hennar. Heimsmetabók Guinness fjallar sérstaklega um nísku hennar í tengslum við þegar fjarlægja þurfti fót á syni hennar því hún reyndi að finna lækni sem veitti ókeypis aðstoð á meðan ástand fótarins versnaði að því marki að honum var ekki við bjargandi. Þetta er ekki að öllu leyti rétt en hér má þó finna ákveðið sannleikskorn því Hetty var gjörn á að leita sér læknisþjónustu og þóttist vart hafa efni á að borga. Ávallt komst þó upp um hana og læknar nánast fleygðu henni út þegar þeir uppgötvuðu að ríkasta kona Bandaríkjanna væri að gera þá (og kannski einnig sjálfa sig) að fíflum. Hetty leitaði til margra lækna (og borgaði fyrir) vegna fótar sonar síns og Slack lýsir því vel hversu væntumþykja hennar á honum gerir það ólíklegt að hún hafi ekki gert allt sem í hennar valdi stóð til að laga meinið, jafnvel þó að það kostaði dágóða upphæð.

Lýsingar á Hetty draga upp skýra mynd af konu sem var haldin þráhyggju varðandi auðsöfnuð og nauman lífsstíl sem erfitt er fyrir flesta að skilja. Hún leigði ódýrar íbúðir sem hún sjaldan hitaði upp í óhrjálegum hverfum New York-borgar og flutti reglulega til að forðast skattheimtu. Hún var iðulega klædd gömlum svörtum fötum, var rytjulega til fara og borðaði ódýran mat sem hún prúttaði niður, eins og í heimabæ húsbónda síns, í nærliggjandi verslunum. Þessi lífsstíll hennar og klæðnaður, og jafnvel ekki síst harka hennar í viðskiptum, leiddu til niðrandi viðurnefnis hennar: Nornin á Wall Street.

 

Endalok alls auðsins

Til að koma í veg fyrir að auður hennar kæmist út fyrir fjölskylduna passaði Hetty upp á að hvorki sonur hennar né dóttir giftust með þeim hætti að aðilar utan fjölskyldunnar gætu notið hans. Því fór það svo að sonurinn giftist fyrrverandi gleðikonu, sem hann hafði svo árum skipti verið í sambúð með, eftir lát móður sinnar, en gerði þó samning um að kona sín fengi aðeins hluta eigna sinna. Dóttir hennar, sem var afar lokaður einstaklingur, giftist ekki fyrr en hún var nærri fertug og dó maður hennar töluvert á undan henni. Hvorugt þeirra átti börn og voru því engir erfingjar til.

Þó að sonurinn hafi ekki sóað öllum auðæfunum lagði hann litla áherslu á að ávaxta þau og þeim mun meiri áherslu á að njóta lífsins. Eftir hans dag rann flest af því sem eftir var til systur hans. Erfðaskrá hennar fannst inni á baðherbergi hennar þegar hún lést, 35 árum eftir að Hetty dó. Hluti arfsins rann sjálfkrafa til fjarskyldra ættingja sem höfðu ekki hugmynd um að þeir tengdust Hetty og var erfðaskrá hennar einnig afar tilviljunarkennd. Virtist hún t.a.m. styrkja rúmlega 60 háskóla einungis af því að hún þekkti nafnið á þeim í stað þess að velja ákveðna háskóla sem hefðu mikil not af slíkri gjöf. Má því segja að auðurinn sem Hetty gætti svo vel hafi dreifst út um allar trissur, þvert á vilja hennar.

Það er athyglisvert við lestur bókarinnar hversu margt er líkt með Hetty og frægasta núverandi fjárfesti heimsins, Warren Buffett. Bæði eru þau sérvitur með afbrigðum og þekkt fyrir að hallast meira að auðsöfnun en að njóta hans. Buffett býr húsi sem hann hefur átt í hálfa öld og níska hans í garð barna sinna, í skjóli kenninga hans um arðsemi sparnaðar, er þekkt. Til eru fjöldamargar sögur og dæmi um þau bæði þar sem þau horfa í hverja einustu krónu. Þekkt saga um Buffett lýsir því þegar hann ætlaði að skipta fjórðungi úr dollara í smærri einingar til að borga í síma á flugvelli. Vinkona hans varð önug vegna tímaeyðsluna svo Buffett hætti við.

Nornin og vitringurinn

Lýsingarnar á þeim í almennri umræðu eru hins vegar eins og svart og hvítt. Hetty er nánast óþekkt í dag en það sem helst er fjallað um hana er níska hennar og sérviska og vísun til hennar sem nornarinnar á Wall Street. Buffett er aftur á móti þekktur og dáður, sérviska hans og níska þykir almennt ljá honum einfaldlega sterkari persónuleika og er oft vitnað í hann sem vitringinn frá Omaha.

Hetty er skemmtileg lesning um konu sem þorði að fara eigin leiðir og gera það sem samtímafólki hennar þótti ómögulegt fyrir kvenmann að gera. Augljóst er að Hetty var sérvitringur fram í fingurgóma og sparsemi hennar tæpast nálægt því sem talist getur eðlilegt. Aftur á móti er hægt að færa góð rök fyrir því að háttalag hennar hafi sumpart verið til komið vegna stöðu hennar í samfélagi þar sem kvenmenn voru ekki taldir eiga neitt erindi í heim fjármála. Fáir karlmenn buðu henni birginn og fæstir þeirra sem það gerðu höfðu eitthvað upp úr krafsinu. Sparsemi hennar, vitfirringsleg sem hún var, lagði þó að ákveðnu leyti grunninn að auði hennar því hún var fyrst og fremst í langtímafjárfestingum þar sem vaxtavextir yfir langt tímabil skiptu miklu máli.

Það er umhugsunarefni hvort Hetty hefði náð svona langt í auðsöfnun hefði þráhyggja hennar ekki verið jafnmikil og raun bar vitni. Í það minnsta eru fá teikn á lofti um að annar kvenmaður sé í þann mund að verða jafnríkur og Hetty á tímum allt annars landslags í réttindum kvenna en í því umhverfi sem Hetty upplifði.

 

Birtist upphaflega í Morgunblaðinu, 29. júní, 2006

Aðskilja rekstur banka

Þetta er þróun sem verður orðin að veruleika eftir nokkur ár.  Stærð banka minnkar og tel ég að það verði gert með aðskilnaði á viðskipta- og fjárfestingarstarfsemi.  Ekki er nokkur leið að ríkisstjórnir verði tilbúnar í framtíðinni að ábyrgjast innstæður sem notaðar eru til að fjármagna fjárfestingarstarfsemi - það er ekki tilgangur þess að tryggja innstæður.  Sjá nánar http://mixa.blog.is/blog/mixa/entry/874478/ og http://mixa.blog.is/blog/mixa/entry/866140/

Íhuga að minnka bankana

Sparisjóður Svarfdæla og Exista

Bækur sem gamlir jaxlar í fjárfestingum hafa skrifað eiga margar hverjar það sammerkt að í þeim furði þeir sig á því hversu lítil rannsóknarvinna liggur oft á bakvið stórum fjárfestingum.  Fólk sem spáir í það fram og aftur hvað matvaran kosti í kaupfélaginu, hvort það eigi að fá sér dýran forrétt eða spara aðeins og fá sér aðeins salat og þannig fram eftir götunum, leggur stundum litla sem enga vinnu í fjárfestingarákvörðunum sem góðar líkur eru á að hafi mikil áhrif á líf þeirra.

Þetta rifjaðist upp fyrir mér við að lesa frétt í Mogganum um helgina um vanda flestra stofnfjáreigenda Sparisjóðs Svarfdæla.  Langflestir tóku erlend lán til að fjármagna stofnfjáraukningu seint á árinu 2007.  Upphæðirnar eru verulegar, 500 króna milljón stofnfjáraukning deildist á 150 aðila, eða hátt í 3 og hálf milljón á mann að meðaltali.  Lánin voru að mestu leyti tekin hjá Saga Capital fjárfestingarbanka, lán sem margir stofnfjáreigendur eiga í vandræðum með að standa í skilum við.

Í fréttinni er vitnað í Svein Jónsson, fyrrverandi formann stjórnar sparisjóðsins og stofnfjáreiganda, sem segir:  Eldra fólk hér í byggðinni ... taldi sig vera að efla sjóðinn sem það hefur skipt við í tugi ára... og á öðrum stað bætir hann við:  Það var eins og allir héldu að verðmæti eigna myndi endalaust aukast.  Eigið fé sjóðsins er í dag nánast uppurið og virði sparisjóðsins því h.u.b. ekki neitt, skuldir sem í ofanálag hafa rokið upp sitja því aðeins eftir.

Þar sem að sérstaklega er tekið fram að stór hluti lántakanda sé eldra fólk þá gef ég mér það að flestir hafi talið þetta vera tiltölulega áhættulausa fjárfestingu; þetta var jú traustur sparisjóður og eldra fólk hefur lítin ávinning af því að taka áhættur í fjárfestingum, sérstaklega með lánsfé.  Stutt yfirferð á útboðslýsingu sparisjóðsins við útboðið hefði aftur á móti átt að hringja einhverjum viðvörunarbjöllum - sjá http://www.spar.is/assets/spsv/lysing_spsv-heildarskjal.pdf

Efst á síðu 2 (fyrstu opnu) í samantekt stendur: Minnt er á að kaup á stofnfjárbréfum eru í eðli sínu áhættufjárfesting...

Á síðu 7 undir liðnum rekstur, fjármál og framtíðarhorfur kemur fram að stórkostleg undanfarin ávöxtun hans sé að mestu leyti til komin vegna gengishagnaðar og að 34% af eignum sjóðsins eru í veltuhlutabréfum og afkoma sjóðsins getur því sveiflast verulega.  Á næstu síðu kemur þetta augljóslega fram á rekstrarreikningi sjóðsins.  Í beinu framhaldi sést að eignir sjóðsins í hlutabréfum með breytilegum tekjum eru vel umfram eigið fé sjóðsins.

Í útgefandalýsingu kemur fram á síðu 5 að eignarhlutur sparisjóðsins í Kista-fjárfestingarfélag ehf. er tæplega helmingur eigin fjár sparisjóðsins.  Kista er fjárfestingarfélag sem fjárfestir einungis í Exista*.  Á síðu 16 kemur fram að bókfært virði þess í Icebank væri komið í u.þ.b. 400 milljónir.  Eign Icebank í Exista á þeim tímapunkti var nægileg til að hægt væri að slá því á föstu að yfir helmingur eigin fjár sparisjóðsins var bundinn í Exista.  Yfir helmingur eigin fjár sparisjóðsins var því bundið í einu félagi. 

Hugsanlega hafa margir talið að þetta eina félag hafi verið öruggara en flest önnur fyrirtæki því það fjárfesti í öðrum fyrirtækjum, aðallega "traustum" fjármálafyrirtækjum.  Það sem að fáir hugsanlega áttuðu sig á er að Exista var allt annað en traust fjárfestingarfélag, með aðeins í kringum 50% eigna fjármagnaðar með eigið fé, afgangurinn með lánsfé**.  Hægt væri síðan að rökræða enn frekar hversu mikil gírun það er við að fjárfesta að mestu í fyrirtæki sem sjálf að lána út mikla meira en sitt eigið fé.

Þriðja stóra fjárfestingin var Saga Capital fjárfestingarbanki, sama stofnun og sá um flest erlendu lánin til kaupa stofnafjárbréfanna.  Veitti fyrirtækið einhverja ráðgjöf?

Það sem vekur undrun er að það virðast allir sem einn tekið þátt í útboðinu þrátt fyrir að eiga ekki pening til þess.  Við lestur samantektar og útgefandalýsingar ætti að vera ljóst að talsverð áhætta var bundin við afkomu sjóðsins, það stendur jú skýrum stöfum.  Ef stofnfjáreigendur skildu ekki þessa áhættu, hví fengu þeir ekki kynningu á því?  Eða öllu heldur, af hverju fengu þeir ekki ráðgjöf annars staðar frá?  Hvernig gat það gerst að svona fáir hafi áttað sig á áhættunni?  Vissi þetta engin(n) eða kaus fólk að gefa varnaðarorðum engan gaum.  Var þetta kannski einfaldlega dæmi um hjarðhegðun sem myndaðist með sígildum hætti?  Charles Kindleberger lýsir þessu vel í bók sinni Manias, Panics and Crashes ***. 

Það er líka hugsanlegt að sparisjóðahjarta þessara aðila hafi tifað með þeim hætti að allir hafi fundist það vera skylda sín að taka þátt í gjörningnum.  Dæmi hver fyrir sig.

Þetta er ekki einangrað dæmi.  Ofangreint er verðugt rannsóknarefni sem ég mun skoða nánar. 

*Exista er að mínu mati ein mesta bóla fjármálasögunnar (ásamt FL Group).  Verðmæti beggja félaga var að mestu leyti bundið í skráðum hlutabréfum.  Það þurfti því ekki heila hersveit til að komast að þeirri niðurstöðu með nokkurri vissu að virði hlutabréfa félaganna var tvöfalt raunvirði þeirra þegar að gleðin stóð sem hæst.

**Investor, stærsta fjárfestingafélag Svíþjóðar og er að stórum hluta í eigu Wallenberg fjölskyldunnar, er oftast einungis með (nettó) eigið fé bundið í fjárfestingum.  Ég hef ekki séð efnahagsreikning Kistu og veit því ekki hvort að félagið hafi eingöngu varið eigið fé í fjármögnun hlutabréfa Exista.

***Fyrri hluti bókarinnar lýsir sígildu atriðum varðandi uppbyggingu á bólum í verðlagningu eigna. Aukin bjartsýni fer almennt að eiga sér stað. Það leiðir til aukins vilja til áhættufjárfestinga og sumir fara að hagnast (á pappírnum í það minnsta) um töluverðar fjárhæðir á stuttum tíma. Margir kannast við þá reynslu að heyra einhverja manneskju tala í tíma og ótíma um gróðann sem hefur skapast áreynslulaust með kaupum í hlutabréfum. Flestir, sem hafa lent í því, vita að fátt hefur jafn slæm áhrif á sálartetrið og að sjá vini sína verða ríka án þess að svitna yfir því. Því miður hefur það einnig oft neikvæð áhrif á skynsemi fólks, eða eins og Kindleberger orðar það, "monkey see, monkey do!"

 

 

Það sem Gylfi er að hugsa

Í vikunni voru haldnir 2 áhugaverðir fyrirlestrar.  Gylfi Zoega hélt fyrirlestur sem bar yfirskriftina Hvað er Seðlabankinn að hugsa?  Veitti fyrirlesturinn áhugaverð svör við því og ekki síður hvað Gylfi sjálfur er að hugsa.  Það er að vissu leyti einstætt að vita það því hann er í peningastefnunefnd Seðlabanka Íslands og fyrirlesturinn segir því hugsanlega meira en fram kemur á formlegum fundum með fjölmiðlum og fréttatilkynningum þar sem að passa þarf sérstaklega hvað sagt er.

Gylfi renndi yfir nokkra þætti fortíðarinnar sem flestir kannast við.  Á nokkrum árum nífaldaðist stærð íslensku bankanna, krónan styrktist, skuldir/eignir jukust og viðskiptahallinn var gífurlegur.  Eignabóla myndaðist, hlutabréfavísitalan nífaldaðist (innskot; svipað og stækkun efnahags bankanna) og raunvirði fasteigna tvöfaldaðist.  Fyrirtæki skuldsettu sig samhliða þessu í botn, mikið í erlendum gjaldeyri.  Þetta skapaði veika stöðu gagnvart mótbyr og því hefur fall eignaverða myndað á Íslandi bæði gjaldeyris- og fjármálakreppu.  Þjóðhagslegur samdráttur er gífurlegur með banvænum kokteil af verðbólgu, atvinnuleysi og minni kaupmætti.

Ísland er sér á báti varðandi skuldir fyrirtækja, skuldastaða heimila er svipuð og hjá (mörgum) öðrum nágrannaþjóðum (innskot; ef einhver getur grafið upp efnahagsspá Landsbanka Íslands haustið 2007 þá sést þar að fasteignaverð hækkaði svipað á Íslandi og hjá öðrum nágrannaþjóðum, því ættu þessar upplýsingar ekki að koma á óvart en merkilegt er hversu margir voru lengi andvaralausir þrátt fyrir að húsnæðiskreppan í USA væri umtöluð mörgum mánuðum áður en hún skall á annars staðar).  Helsti vandinn er fjármögnun fyrirtækja í erlendum myntum.

Í samvinnu við Alþjóða gjaldeyrissjóðinn (AGS) hefur verið mynduð peningamálastefna sem er með bæði skammtíma- og langtímastefnu.  Skammtímastefnan er að skapa frið til að leysa mál þeirra fjöldamörgu fyrirtækja sem eru í kröggum.  Höft og há vaxtastefna skapar þann frið að mati nefndarinnar.  Þegar að búið er að ganga frá endurskipulagningu banka, sem felur m.a. í sér að greiða úr nægilegan fjölda af vandamálum fyrirtækja, hafa myndast aðstæður til að lækka vexti og afnema höft.  Lækki vextir enn frekar gæti slíkt eflt aflandsmarkað á íslenskum krónum.  Gylfi bendir á að dæmi séu um að slíkt hafi gerst í fortíðinni og vilji manna sé að slíkt eigi sér síður stað nú. 

Samhliða aðhaldi til skamms tíma verður fjármálastefnu fylgt sem miðar að miklum halla til skamms tíma, skattahækkunum og lækkun útgjalda.  Hærri skattar minnka neyslu, minni viðskiptahalli á sér stað og meiri trúverðugleiki myndast á nýjan leik.

Gylfi benti einnig á að vaxtastig banka hefði lækkað töluvert meira en stýrivextir.  Það ætti ekki að koma neinum á óvart að ríkið beindi þeim fyrirmælum til fjármálastofnanna (millibankavextir eru einnig vísbending um að meira laust fjármagn sé í kerfinu og því er lækkandi vaxtastig í raun í samræmi við framboð og eftirspurn fjármagns).  Stýrivextir ráða því ekki för varðandi innlenda vaxtastefnu.  Því furðar Gylfi sig á þeim yfirlýsingum sem heyrast úr ýmsum áttum að lækkun stýrivaxta sé forsenda fyrir því að menn "fari ekki í sumarfrí" varðandi kjaraviðræður. 

Gylfi telur það vera af og frá að AGS sé að stýra vaxtastefnu Íslands.  Nauðsynlegt sé að viðhalda háu vaxtastigi þangað til að búið sé að ganga frá endurskipulagningu banka.  Þetta er sjálfstæð skoðun peningastefnunefndar.  Ef fólk í bönkum er að slóra í vinnunni er það líklegast dýrasta slór Íslandssögunnar.  Aukavaxtakostnaðar á meðan endurskipulagning á sér stað er gífurlegur. 

Þeir sem skulda í erlendri mynt fóru tæplegast glaðir í bragði frá fyrirlestrinum.  Gylfi er á því að veik króna sé jákvæð í fyrir land og þjóð á meðan að verið sé að vinna okkur úr mestu vandræðunum.  Útflutningur afurða er lykillinn og því lítil ástæða fyrir því að halda við gengi hennar.  Inngrip Seðlabankans hafa minnkað frá því í febrúar sem hefur leitt til veikingar hennar.  Þetta gæti virst vera þversögn, því verið er að koma í veg fyrir útstreymi gjaldeyris svo að krónan veikist ekki enn meira.  Mín tilfinning er að núverandi gengi krónunnar er nálægt þeim slóðum sem efnahagssérfræðingar ríkisstjórnar telji vera ásættanlegt.  Þeir vilji ekki frekari veikingu né að þurfa að halda genginu við.  Styrking muni aftur á móti ekki eiga sér stað nema ef markaðsöfl myndi þau, með meiri erlendri eftirspurn á innlendum vörum samhliða minnkandi eftirspurn innanlands.

Einn fundarmanna lýsti óánægju sinni með hárri vaxtastefnu Seðlabankans, bæði nú og síðustu ár, sem hafi pínt fólk til erlendra lántaka.  Gylfi sagði að enginn aðili hafi verið píndur til að taka erlend lán.  Tók hann dæmi um vinahópinn þar sem að allir áttu flottan jeppa nema háskólaprófessorinn.  Hann hefði getað tekið áhættuna á því að taka erlent lán til að vera með eða haldið áfram, eins og Gylfi gerir, að keyra um á sínum eldgamla Citroen.  Gylfi benti einnig á að aðeins lítill hluti lána fyrirtækja væru yfirdráttarlán, meginþorri þeirra lána eru erlend eða verðtryggð og því ætti frekar að huga að trúverðugleika við að halda stöðugleika, þ.m.t. gengis, í stað þess að gera hrikalega stöðu hugsanlega enn verri.

Sjálfur spurði ég hvort að AGS ynni einnig með nefndum varðandi endurreisnarsjóðinn sem Mats Josefsson er að missa þolinmæðina á og hvort að hann hefði skoðun á því hvort að stofna ætti 1-2 sjóði eins og gert var með glans í Svíþjóð í bankakreppunni fyrir tæpum 20 árum síðan eða halda áfram á sömu braut og nú er gert, það er að klára hvert mál innan bankanna.  Ég taldi þetta vera eðlileg spurning þar sem þetta væri grundvallarforsenda samkvæmt fyrirlestrinum fyrir lækkun stýrivaxta og afnám hafta.  Hversu vel þetta er útfært skiptir að mínu mati miklu máli.  Svar Gylfa var að hann tjáði sig ekki um það en játaði þó að AGS tæki þátt í þessu máli.  No Comment svar hans sagði þó meira en minna, greinilegt er í mínum huga að samstaðan í þessu máli er ekki til staðar og ekki er það góðs viti. 

Mín túlkun af fyrirlestrinum er sú að hér verða háir stýrivextir næstu mánuði en að hugsanlega lækki vaxtastig banka eitthvað áfram.  Allt tal um að styrkja krónuna er út í hött; henni verður ekki haldið við, sem ætti að örva útflutningsgeira og að skaðinn af óhóflegum erlendum lántökum er nú þegar skeður.

Stýrivextir:  Ég hef verið með óvísindalega könnun á síðu minni þar sem spurt er: Stýrivextir í lok árs eiga að vera?  Yfir 400 manns hafa svarað og er niðurstaðan sú að flestir vilja töluvert lægri vexti en þeir eru nú.  Innan við 20% töldu að þeir ættu að vera 7% eða hærri.  Tiltölulega jöfn skipting er á milli 1-2%, 3-4% og 5-6% en flestir svara þó 3-4%.  Til gamans má nefna að 1 árs millibankavextir (1 Y REIBOR) eru 6,25%.

Hrunið:  Hinn fyrirlesturinn var fyrirlestur Guðna TH. Jónssonar varðandi nýju bók sína, Hrunið.  Samanburður hans á skrifum sagnfræðinga og hagfræðinga var skemmtilegur, hvernig hagfræðingar leitast við að benda á tölur til að sanna mál sitt á meðan að sagnfræðingar hafa meiri tilhneigingu til að skrifa söguna, sérstaklega þá sem nýlega hefur átt sér stað.  Fyrir þá sem vilja lesa meira í ætt við Hruninu ættu að lesa bókina Only Yesterday eftir Frederick L. Allen sem skrifuð var mitt í kreppunni í Bandaríkjunum (sjá umfjöllun mína hér).

IceSave:  Ein spurning í lokin, hvernig fékkst talan 650 milljarðar sem skuld okkar í IceSave málinu?  Tryggðum við að meðaltali u.þ.b. 90% af hámarksupphæð allra reikninga?  Ég verð að játa, því meira sem ég kynni mér þetta mál, þeim mun verr skil ég það.  Eru öll púsl á borðinu?

HRUNIÐ - Bókaumfjöllun; Traust skiptir öllu máli

Það gerast nokkrir atburðir hjá hverri kynslóð sem eru þess eðlis að allir muna hvar þeir voru þegar að merkileg tíðindi fréttust.  Flestir af minni kynslóð muna t.d. hvar þeir voru þegar að fréttist af láti John Lennon, Díönu prinsessu og árásanna 9/11.  Fyrir flesta Íslendinga er fall Glitnis einn þeirra atburða.  Sjálfur var ég heima að búa mig undir útför móður minnar sem var jörðuð síðar þann dag.  Annað slíkt augnablik var 6. október (9/11 íslensk efnahagslífs) þegar að Geir Haarde flutti sína frægu sjónvarpsræðu, en engu líkara en að verið væri að tilkynna vænta jarðarför heillar þjóðar.  Fyrir flesta Íslendinga voru næstu dagar nokkurs konar rússíbani vonar og ótta þar sem að flókin atburðarrás gerði það að verkum að margt er nú þegar orðið þokukennt í minningunni.

Þeirri atburðarrás, sem fór að stigmagnast af miklum þunga 15. september 2008, er lýst í bókinni Hrunið: Ísland á barmi gjaldþrots og upplausnar eftir Guðna TH. Jóhannesson.  Endar frásögn bókarinnar við stjórnarslitin 26. janúar 2009 en þessi umfjöllun einblínir á tímabilið til 9. október þegar að íslensku bankarnir féllu í ríkiseigu. 

Við lestur Hrunsins var mér hugsað til bókarinnar Frásögn um margboðað morðeftir Gabriel García Márquez.  Þrátt fyrir að maður viti hvernig sagan endar, og reyndar í þessu tilviki m.a.s. flest atriðin, þá er lestur bókarinnar spennuþrungin. 

Frásögnin hefst á þeim tímapunkti þegar að óveðurský íslensks fjármálakerfis fá aukin byr við hrun fjárfestingarbankans Lehman Brothers.  Það kemur reyndar ekki fram í bókinni en vaxtaálag á erlendum fjármálamörkuðum hækkaði verulega við þessar fréttir og erlend skuldabréf íslensku bankanna kolféllu.  Guðni lýsir hins vegar hversu mikið áhættuálag íslensku bankanna jókst við þessar fréttir, enda fór öryggi og traust að skipta meira máli í samskiptum banka en nokkru sinni fyrr.  Þó svo að FME hafi gert lítið úr tapi íslensku bankanna má bæta því við að margir þeirra voru í viðskiptum við Lehman Brothers, svokölluðum Prime Brokerage, sem olli miklu tapi. 

Aukin hræðsla kom þó fram í gengi krónunnar, sem stöðugt veiktist þannig að viðvörunarbjöllur voru vissulega farnar að heyrast úr einni átt.  Nú voru lánalínur til Íslands óðum að lokast og segja má að í stað þess að áhlaup hafi verið gert á einstakan banka hafi í raun sá einstæði atburður að áhlaup var hafið að fjármálakerfi heillar þjóðar. 

Sú saga sem síðan er rakin rifjast upp við lestur bókarinnar.  Það sem mér fannst sérstaklega áhugavert voru samtöl íslenskra ráðamanna við erlend stjórnvöld, aðallega bresku, og neikvæð viðbrögð erlendra bankamanna við svokölluðu WaMu leiðinni sem fólst í neyðarlögunum.  Athyglisvert er hversu meiri áhyggjur Bretar virtust hafa af stöðu mála en íslenskir aðilar áður en allt fór í fokking fokk. 

Áhyggjur af ástandinu voru þó til staðar hina örlagaríku helgi 4. & 5. október.  Er þetta í fyrsta sinn eftir því sem ég best veit sem greinargóð lýsing á því hvað virkilega gerðist þá 48 tíma hafi komið fram opinberlega.  Sú lesning sýnir vel hversu fljótt hlutirnir voru farnir að þróast og undantekningarlaust til verri vegar.  Það er rannsóknarverkefni út af fyrir sig að hversu lengi Landsbankamenn voru að prútta um verð varðandi sameiningu við Glitni þrátt fyrir að vera skrefinu frá gjaldþroti sjálfir.  Auk þess er merkilegt hversu margir gerðu ráð fyrir auknum stuðningi frá Seðlabankanum, (t.d. þrátt fyrir að hann hefði nýverið aukið kröfur til endurhverfra viðskipta).

Það sem sló mig mest við lestur bókarinnar er hversu mikið af ákvörðunum voru teknar á hlaupum, og voru aðallega teknar til að bregðast við stöðugt nýjum aðstæðum (ad hoc) í stað þess að vinna eftir ákveðinni stefnu.  Það er e.t.v. kaldhæðið en lesturinn minnti á myndina Der Untergang þar sem að allar áætlanir voru brostnar, samskipti voru í lamasessi og óstjórnin nánast algjör.  Í ljósi þess að skipbrot af einhverju tagi væri líklegt er í raun ótrúlegt að ekki hafi verið búið að undirbúa aðgerðaráætlanir m.v. mismunandi sviðsmyndir.  Þótt að aldrei verði hægt að slá því á föstu þá er hugsanlegt að hægt hefði verið að lágmarka tapið og jafnvel koma í veg fyrir allsherjar hruni banka hefði stefna stjórnvalda verið skýrari (skilaboð voru á tíðum misvísandi) og samskiptin betri við Breta.  

Frásögnin fær mann einnig til að meta á nýjan leik þátt Breta í hruninu og hvort að Íslendingar eigi einir að bera þann skaða sem Bretar ollu.  B.F. Winkelman sagði árið 1932, þegar að kreppan var í hámarki, að á fjármálamörkuðum væri sýnd minni vægð og meiri harka, enda er auðveldara í stríði að greina á milli vina og óvina.  Samtal Árna M. Mathiesen við Paul Myners, aðstoðarráðherra í breska fjármálaráðuneytinu er gott dæmi um óskýr skil vina og óvina, en Myners var kurteisin uppmáluð en var í raun að tilkynna harkalegar aðgerðir Breta, sem samkvæmt bókinni bíða enn almennilegrar réttlætingar.

Ég minnist þess þegar ég vann í Búnaðarbanka Íslands hversu vel slagorðið Traustur banki höfðaði til fólks.  Þetta einfalda slagorð lýsir þó grunninn að bankastarfsemi.  Án trausts myndast ekki nauðsynlegt ferli til að bankar séu trúverðugir.  Því er áhugavert að sjá í frásögn Guðna hversu mikil tortryggni ríkti á þessum örlagaríku dögum.  Eiginlega er sama hvert litið var, innlendir stjórnmálamenn, bankamenn og erlendir aðilar; allir vantreystu hvor öðrum.  Þetta var að stóru leyti ástæðan fyrir því sem fór - það var engin innstæða á trausti. 

Auk þess lýsir Guðni því vel hversu lítið mátti muna að fjármálakerfi Íslands hefði hreinlega hætt að virka.  Þetta þekki ég af eigin reynslu, daginn eftir jarðarför móður minnar var ég mættur í vinnu og hélt um tíma að kerfið hryndi.  Það er hægt að gagnrýna margt varðandi fall bankanna en það þurfti Grettistak til að bjarga því sem bjargað var.

Bókin minnir á Enron bókina Smartest Guys in the Room að því leytinu til að gríðarlegu magni upplýsinga er komið fyrir með læsilegum hætti á atburði sem nýlega hafa átt sér stað.  Einnig er vert að benda á Devil Take the Hindmost en hún fjallar um fjármálabólur, hvernig þær hjaðna og lærdóm sem hægt er að draga af þeim. 

Hrunið er afar skemmtilega uppbyggð* og lýsir vel þá atburði sem gerðust hina örlagaríku daga þegar að íslenskt fjármálalíf hrundi.  Samhliða frásögn af þróunina dag frá degi eru stuttir "litið um öxl" kaflar þar sem að aukin dýpt er veitt í kringum umræðuna.  Það er aðdáunarvert hversu Guðni hefur náð að koma mikið af upplýsingum að (mikill fjöldi tilvitnanna) á skömmum tíma án þess að hún virki eins og samtíningur.  Hrunið á fyllilegt erindi á alþjóðlegan markað og kæmi það mér á óvart ef þýðing er ekki nú þegar í farvatninu.  Þessi bók er í raun skyldulesning fyrir alla Íslendinga, Hrunið lýsir atburðum sem þessi kynslóð mun aldrei gleyma.

*Vonandi verður Endurreisnin líka skemmtilega uppbyggð.